Тыва хөөмейниң төөгүзүнүң бир арыны. Ондар Маржымал Очуровичиниң дугайында

Бо хүнде Тываны хөөмейниң өө, кавайы, а хөөмейни тыва чоннуң эртинези деп санап чорууру билдингир. Ону ынчаар дидим бадыткап турарының бир чылдагааны – тыва чонда хөөмей күүседикчилериниң санының хөйү. Тыва хөөмейниң база хөгжүм херекселдериниң XX векте сураглыг күүседикчилериниң, үндезилекчилериниң бирээзинге Ондар Маржымал Очурович хамааржыр. Маржымал Очурович Сут-Холдуң Хөөмей школазының тургузукчузу, тыва хөгжүм херекселдерин чазап кылырының делегей чергелиг тергиин мастери деп санаттырып турар. Ооң ады чок болза, тыва хөөмейниң төөгүзүнүң арыннары долу эвес болур дизе, частырыг болбас.

Маржымал Очурович Ондар – Тыва АССР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тываның Улустуң Башкызы, Тываның Улустуң Хөөмейжизи деп бедик аттарның эдилекчизи. 

Маржымал Очурович Ондар 1928 чылдың март 2-де Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде Үстүү-Ишкинге, салгал дамчаан сураглыг ус-шевер, дарган кижи Ондар Очур Дыгбааевич биле Ондар Чолдаана Чаңгаевнаның өг-бүлезинге төрүттүнген.Очур Дыгбааевич амы-хууда демир-дес соктаар черлиг болгаш тускай херекселдерлиг, шору бай-шыдалдыг кижилерниң бирээзи чораан. Демир, ыяш болгаш кештен кылбазы чок: эзер-чүген, суугу; чес биле холадан куткан шыдыраа болгаш дириг амытаннар дурзулери; өгнүң бүгү-ле херекселдерин чазавышаан, хөмден чараштаан эт-херекселдер кылып чорааны билдингир. Ол ышкаш эр-херээжен кижилерниң каасталга херекселдерин катаптаттынмас чараш кылдыр кылыр чораанын оглу Маржымал сактып чугаалаар турган.

Маржымалдың авазы база бөдүүн эвес – Кызыл-Тоннуг деп улуг хам кижи чораан боорда, тыва улустуң ырларын канчаар–даа аажок хөйү-биле билир, күүседир кижи турган. Бичии Маржымалга бүгү билир чүүлдерин дамчыдып четтикпээн-даа болза, оглунга кол билиглерни, өпей ырыдан эгелээш хам алгыштарынга чедир күүселделерниң эге таваан салып берген. Авазы Маржымал 5 харлыг чаш турда-ла аар аарыгдан чок болган. Маржымал акызы биле өскүс арткан турда, ачазы 2 дугаар өг-бүле туда берген.

Маржымалдың иезиниң ачазы Чаңгаа Ондар база демир-дес биле херекселдер кылыр шевер кижилерниң бирээзи турган. Ооң оолдары, Маржымалдың даайлары, кончуг хөөмейлээр улус чораан. Оларның хөй кезииниң ыры-хөөмейин дыңнап шиңгээдип ап четтигипкен. Тыва улустуң хөгжүм херекселдерин Дагба Ондар деп даайындан кылып өөренип алган. Ол даайы бүгү-ле бар хөгжүм херекселдеринге ойнаар боорда, тыва маадырлыг болгаш кыска тоолдар ыдар кижи болган. 

Маржымал Очуровичиниң сактып турганы-биле Ондарларның Адыр-Терек деп чайлаанга хөй-ле хөгжүмчүлер чурттап чораан – кайызы-даа хөгжүм херекселдерин боттары кылып, ыры-хомузун чаңгыландыр күүседип чорааннар. Ачазының авазы боор кырган-авазы хомуска болгаш чадаганга ойнаар, ону боду ыяшты кургадып, хой-өшкүнүң шөйүндүзүн кадырып тургаш хылдап ап кылыр чораан. 

Маржымал кырган-авазын өттүнүп хомустаксаар чораан. Ынчалза-даа дылы сыйлы бээр дээш оозунга хомузун бербес боорга, кулузун хомус кылып алган. Ол Маржымалдың бир дугаар холу-биле кылып алган хөгжүм-херексели болган. 

Мажымал 10 харлыынга дээр үжүк-бижик билбес чорааш, чайлаг школазы ажыттынарга, аңаа эртемниң эге базымнарын шиңгээдип ап, чаңгыс класска ава-ачазы-биле кады өөренип чораан. 1940 чылда Кызыл-Тайганың эге школазынга 1-ги класска өөренип кирген. Ада-иезиниң көшкен аайын эдерип, Суг-Аксы, Арыг-Үзүү, Шагонар школаларынга өөренип чорааш, 1947 чылда Чадаана школазының 7-ги клаазын дооскан. Ол-ла чылдың чайынында Кызылдың башкылар белеткээр 3 ай хуусаалыг курузун чедиишкинниг дооскаш, Кызыл-Тайга школазынга 1-ги класстарны башкылавышаан, пионерлер вожатыйы болуп ажылдап эгелээн.

1950-1953 чч. шериг албанын Приморский крайның Владивосток хоорайының чанынга эртирген. Шеригге тургаш, спортчу разрядтың 2-3 дугаарын дужаап ап, шой көдүреринге 2-ги разрядты чедип алган. Ол ышкаш полктуң уран чүүл көрүлделеринге киржип, хөөмей-сыгыды-биле чонну кайгаткан.

Шеригден 1953 чылда халажып келгеш, Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр эге школазынга башкылап эгелээн. Ол-ла школага ажылдап тургаш, Ондар Хоор Дагбаевна-биле өг-бүле тудуп, 42 чыл кады чурттааш, 14 уругларны чоннуң төлептиг кижилери кылдыр өстүрүп, кижизиткеннер. Оларның аразында Алдын-оол деп ортун оглу Афган дайынынга маадырлыы-биле чок болган. Ооң дугайында журналист Василий Кривдик очерк бижээн. 1954 чылда Кызылдың башкы училищезиниң бот өөредилге салбырынга кирип алгаш, 1960 чылда чедиишкинниг дооскан.

1957-58 чылдардан эгелээш, ниитизи-биле Бора-Тайга, Алдан-Маадыр школаларынга 10 ажыг чыл иштинде интернат эргелекчилеп, күш-культура, физика, математика кичээлдерин эрттирип, 20 ажыг чыл иштинде күш-ажыл кичээлин башкылап ажылдап чораан.

1957 чылдың чайынында Кызылга бир дугаар болуп эрткен бот тывынгыр уран чүүл фестивалынга киржип эгелээш, барык 40 хире чыл иштинде бодунуң уран чүүлүн чонга бараалгадып, кайгамчык хөгжүм херекселдерин сөңнеп келген. Шииге-даа рольдар күүседип, хөөмей-сыгыт, хомус ансамбльдеринге киржип, национал хөгжүмге ойнап, республика иштинге болгаш оон дашкаар болуп турган фестиваль, конкурстарга Иркутск, Чита, Улан-Удэ, Новосибирск, Москва дээш оон-даа өске хоорайларга база Моол чуртунга тыва хөөмей болгаш хөгжүм херекселдерин удаа-дараа көргүскен. Маржымал Очуровичиниң чаалап алган шаңнал-макталдарын түңнеп санаары берге.

Маржымал Очурович улустуң аас чогаалынга үндезилеттинген бот-тывынгыр «Сыгырга» ансамблиниң киржикчизи. Тываның сураглыг хөөмейжилери Сундукай Монгуш, Хунаштаар-оол Ооржак, Эрес-оол Ондар, Ак-оол Кара-Сал, Эрес-оол Куулар, Мокур-оол Куулар, Өлзей-оол Сарыглар, Константин Монгуш болгаш Дмитрий Очур – олар биле кады ажылдап, «Сыгырга» ансамбли-биле 1979 чылда Москвага орус ыры ниитилелиниң тывылганындан бээр 100 чыл оюнга, 1980 чылда Олимпиадага база 1981 чылда «Челээш-81» фестивальдарга Тываның ыры-самын бараалгадып, арат чонну кайгадып келген.

1980 чылда Тывага «Сарадак» деп бичии уругларның хөөмей-сыгыт ансамблин тургускан. Оон бээр-ле бичии оолдарның сыгыт-хөөмей ансамбльдары тыптып, хөгжүүрүнүң ужуун алган. Амгы үеде республика чергелиг бичии уругларның хөөмей-сыгыт конкурзу «Сарадак» деп атты эдилеп турар.

Маржымал Очурович бодунуң уругларындан аңгыда, санап четпес өөреникчилериниң хүндүткелдиг башкызы, соондан төлептиг хөөмейжилерни белеткеп, хөгжүм херекселдериниң мастерлеринге арга-дуржулгазын дамчыдып чораан.

Маржымал Очурович ниитизи-биле 4 муң хире хомус, 14 игил, 30 бызаанчы, 14 дошпулуур, 22 лимби, 11 чанзы, 10 чадаган кылган деп санап турар бис. Ооң үнүн бижиткен пленкалар Тываның гуманитарлыг эртем шинчилелдер институдунда, Новосибирскиниң консерваториязында база «Хөөмей» аттыг эртем-шинчилел төвүнде шыгжаттынып чыдар.

Маржымал Очурович чүгле Тыва иштинден эвес, а харын-даа Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан болгаш даштыкыдан чагаалар ап, хөй-ле кижилерге арга-сумезин кадып, чагааларга харыылап чораан.

 Тыва хөөмейниң төөгүзүнге Ондар Маржымал солуттунмас, тускай аянныг хөөмейжи болуп артып калган. Ол хөөмейниң 5 аңгы аяннарын тергиин күүседир хөөмейжилерниң бирээзи. Маржымал Очуровичиниң хөөмейи – хоюг, хостуг, чымчак, турум болгаш канчаар-даа аажок уяранчыг дизе чазыг чок. Ооң күүселдези канчап-даа салчаттынмас тускайлаң үннүг. Ол хөөмейлевишаан хомустаар, а ол ышкаш хомусту хол дузазы чокка дылы биле ойнаптар мергежилдиг кайгамчык күүседикчи. Маржымал Очурович эзеңгини сыгыт стилинге думчуктуң дузазы-биле күүседир чаңчылдыг. Ылаңгыя өпей хөөмейи деп хөөмейниң бир хевирин онзагай кылдыр салыр кижи. Тыва улустуң ырыларын, кожамыктарын аңаа чедир хөй билир кижи ховар.

Тыва хөгжүм кылырының чаңчылдарын, чажыттарын Маржымал Очурович өөреникчилеринге аас-биле дамчыдып берип турганындан аңгыда, кыдыраашка схемалай чуруп, кылыр материалын, инструменти бурузунуң хемчээлин сантиметрлеп, ону канчаар кылырының технологиязын демдеглелдер кыдыраажынга бижээш, артырып каанын бо хүнде үнези чок материал деп санап болур. Маржымал Очуровичиниң бижиткен материалдары тыва этнофольклористика талазы-биле хөй-ле эртем ажылдарының үндезини болбушаан. Ооң бодунуң хөөмейжи эш-өөрүнүң дугайында сактыышкыннары, үнелелдери хөөмейжилерниң овур-хевирин, күүселделериниң онзагайларын, допчу намдарын тургузарынга улуг ужур-дузалыг. 

Маржымал Ондарның күүсеткен хөөмейин «Тыва хөөмейниң виртуозтары» деп 2002 чылда үнген компакт-дискиден дыңнап ап болур. Маржымал Очуровичиниң дугайында аңгы-аңгы авторларның эвээш эвес парлалга материалдары үнген. Ынчалза-даа ооң кылып чораан ажыл-чорудулгазын эвээш үе дургузунда кыска хемчээлге чугаалаары болдунмас херек. 

2008 чылда «Хөөмей» төвү Маржымал Ондар дугайында материалды «Творческие портреты хоомеистов Тувы» («Тыва хөөмейжилерниң уран-чүүлчү овур-хевири») деп номунга парлаткан. 

Тыва культура, тыва хөөмей 1996 чылда улуг чидиригге таварышкан, Ондар Маржымал Очурович ол чылдың апрель 23-те, 68 харны харлап алгаш 42 чыл кады чурттап эрткен эжи Хоор Дагбаевнадан, ажы-төлүнден, арат-чонундан чарлып чоруткан.

Маржымал Очурович Ондар – улусчу педагогиканың, тыва хөгжүм херекселдериниң, тыва хөөмейниң хөгжүп келген төөгүзүнде балалбас исти арттырган кижилерниң бирээзи. Өгбе хөөмейживис, башкывыстың чырык ады бо үеде элээди хөөмейжилерниң аразында эрттирип турар чаңчыл болган «Сарадак» мөөрейинде мөңгежээн. Маржымал Очуровичиниң оглу Юрий ачазының ажыл-херээн уламчылап, хомус соп, тыва хөгжүм херекселдерин кылып чоруур. А ооң уруглары ыраажылар – Юлия, Юнико база Орлан чон мурнунда уран-талантызын бараалгадып, культура шугумунда чедиишкинниг ажылдап, тыва культураның сайзыралынга үлүг-хуузун киирип чоруурлар. 

---