Геннадий Туматтың чашкы үези

Туматтарның өг-бүлези база-ла ызыгуурун салгаан-на боор, хөй ажы-төлдүг болганнар: 6 оол, 3 кыс. Улуг оглу 1964 чылдың ийи айның 25-те Хандагайты суурга төрүттүнген. Ынакшылды бадыткап, дун оглу чырык чср кырынга чаяаттынып келирге, демдеглевейн, чүнү байырлаар боор. «Отка-көске дүшпес болза, оол уругнуң орланы эки, аскы-боску чыдывас болза, кыс уругнуң томаанныы эки» дээр ышкажыгай, хамык бар-ла дөргул-төрелдер чыглып, чаш төлдүң адын-сывын Геннадий деп адааннар. Ооң соонда Григорий, Гелия, Радомир, Омак, Сылдыс, Аржаана, Саян, Арита чырык чер кырынга чаяаттынганнар. «Далайга дамды-даа бол дуза» дээр, оглунуң доругуп келгенин-даа ада-иези билбейн барган.

Канчангаш-ла эскерип кээрге, оглу дуңмаларын карактап, шала үүрмек, аар-саар бажың ажылдарын кылып, дузазын көргүзүптер апарып-тыр.

Туматтарның оолдары шупту салым-чаяанныг хөөмейжилер оларның кайызы-даа хөөмейниң аргаларын билир, күүседир. Улуг акызының изин изеп, бичии дуңмалары Гоша, Омак база Саян кара чажындан тура хоомей, сыгытка хандыкшып эгелээн. Оларның ыраажы, хөгжүмчү база шүлүкчү талантызы чырык база делгем.

Григорий Тумат кожуунга болгаш суурга болуп турар чогаадыкчы мөөрейлерге бо-ла киржир, төрээн черинде база бир идепкейлиг бот- тывынгыр хөөмейжи. Тумат Омак - «Эртинелиг Тыва» ансамблиниң солизи турган. Омак биле Саян хөөмейни профессионал деңнелге чедир өөренип алыр аргалыг болуп, даштыкы чурттарга, янзы- бүрү конңерт залдарынга чыглып келген чонга уран-талантызын харам чокка бараалгадып чорааннар.

Геннадий боду черле оожум, топтуг мөзү-бүдүштүг, чарт угаанныг, шиитпирлиг база бичии-ле чувеге — чылыг чаъска-даа, чырык хунге безин өөрүп билир, чараш-чаагай чүүлдерже чүткүлдүг, эмин эрттир уян сеткилдиг. Школачы үелеринден эгелеп шупту талазы- биле дең-дески салым-чаяанныг, сундулуг оол болуп илереп келген.

Чазаныр, аргып-даараныр, чуруттунар, ыяшка сиилбип чуруур дээш ооң сонуургалдары делгем. Анаа олуруп черле шыдавас, бир-ле чүвени кылган, туткан турарын азы чай-хос аразында чылыг чүң уктарны аргып бээрин дуңмалары сактып чугаалаарлар.

Ооң школачы үелеринде фото-чуруктар дыка-ла үнелиг болгаш үндүрери берге ажыл. Геннадийниң фото-чуруктар дээнде уйгу дыш-чок, чаңгысклассчы эштери-биле катчып алгаш, бажыңынга фотоаппаратка тырттырган чуруктарны үндүрүп  хонары - база-ла солун үелер. Бичии оолдуң шко­лачы амыдыралында спортка, өөредилгеге, уран чүүлге чедиишкиннерин үнелээн хүндүлүг бижиктер кайы көвей, Хан­дагайты суурда Геннадий Тумат аттыг музейде чыгдынган.

Дыштанылгада ачазының кады-төрээннери Василий биле Биче-оол Туматтарның аалынче чоруп-ла каар. Бүдүн «100 хонук» дыштанылгазында акыларынын чымыштыг малчын ажыл- агыйынга дузалажыр. Оларның аалдары Чалаа даанын кезек девискээринге чайлаар.

Кааң эртен хуннуң херелдери баштай-ла Чалааның шыпшык бажын чайынналдыр суйбап эгелээр. А бүргеп чаай бергенде, хоюг ак туман ону так дуглап алыр, сактырга, ол кадыр шуглактан кезээ мөңгеде уштунмас-даа ышкаш. Херек кырында ындыг эвес. Чаашкын аязып чорда, күштүг хат Чалаатының негей чоорганын силгизе-силгизе, шаг-даа болбаанда, ону соя шаап алгаш баар.

Долгандыр турар бойдус, эрте-бурунгудан тура, уран сөстүн, уянгылыг аялгаларының база бир үнер дөзү болгай. Уннуң чаражы болгаш үнези дириг чуртталганы чөгле өттүнгенинден эвес, база ооң кол өзээнче сиңнигип тургаш дамчыдып шыдаары- биле хемчээттинер. Ол уран чүүлде өзек өөрүшкү-муңгаралды, авазынга ынакшылды, төрээн чериниң төнчү чок чаражын, ынак душтуунга, база ынак аъдынга сагыш-сеткилин илередиринде бооп турган.

Тыва малчынның сагыш-сеткили долгандыр турар бойдузу- биле дыка сырый харылзаалыг. Геннадий хой кадарып чорааш, делгем ховуларга, ногаан тайгаларынга аъттыг-даа, чадаг-даа бодунуң ынак уран чүүлу хөөмейи-биле чылар-чылбас үе-шакты ыр-шоор дузазы-биле солун кылдыр эрттирип чораан. Чырык бойдустун чанынга хоомей, сыгыт хостуг болгаш чоргаар дыңналыр. Кайгамчык онзагай тоолзуг аялгалар бойдус-биле кады тутчуп, тыва улустуң тоолчургу чугааларында ышкаш чараш уруг азы кайгамчык даңгына дег арганың база тайга-таңдының ээзи кысты алдаржыдып алгап-йөрээр. Чуректи, хан-дамырны безин дүрген-дүрген согар кылдыр албадаптар кончуг күштүг болгаш арыг аялгалар. Сөөлзуредир дириг бойдус-биле чоок таныжылга оон моон соңгаар шүлүк чогаадырының аянын айтып берип, оруун уштап-баштап чораан. Чуге дээрге Геннадий бо делегейниң эң чараш дээн билиглерин, янзы-бүрү каас өңнерин шингээдип ап, база дириг болгаш чараш бойдус-иениң кужаанга хүрээлеттинген турган деп болур.

Аът мунарынга Гена дыка ынак. Хөрек-чүрээ огдеңнээн, ооргазынга чаңгыс-даа эзер салып көрбээн эмдик аътка олуртуптарга, белен-селен аңдарылбас, элепчук дег «чышпынып калган» чоруп турар. Адыгуузун мал-даа болза мээ-медерелдиг болгай, кезек үе девиржип, дывылап, оргу шөлдү 2-3 долгандыр карак-кулак чок, шаан төндүр маңнап алгаш, «берге кижээ таварышкан эвес мен бе?» дээн ышкаш, бо-ла томаарый берген чортуп келир. «Эзер салбаан аът мунукчуну аартык чуък кылдыр санаар, ынчангаш эзертеп тура-ла, күжүр аътты чымчак үн-биле оожургадыр болза эки» деп Геннадий чугаалаар чораан.

Бир-ле күскээр, хайлыг иттириг-ле боор, бойдус-биле болчаглыг эвес, дээрниң диңмирээнинден өөредип турган эмдик аъдының хойганының соонда, эзерниң бош салганындан бе, азы аъттың килеңнээн аажы-чаңын, узун тынын быжыг тудуп шыдавайн барганындан бе, малдың кырындан Гена аңдарлып-ла баткан.

Ол үеде бир буду эзеңгиге ылдыртына бергеш, элээн черге сөөрттуне берген. Бо таварылганың соонда барык будун чартык чыл иштинге Кызыл хоорайның төп эмнелгезинге ийи будунуң кырынга турбайн, идер-орунга эрттирген. Чымыштыг ажыл кылып, бичии-даа халас уе эрттирбес кижиге ындыг чуртталга аактыг, берге болган. Чуну-даа кылыр дээрге, кылдынмас, оода чадаарда, боду база албан бир кижиниң дузалажыптарын манаары эпчок болгаш түвектиг. Геннадий, чаш уруг дег, каггап кылаштап өөренип эгелээн.

Чүнү канчаар боор, эмнелгеге хөөмейлээрин шенеп, чоорту шын сеткили-биле сонуургап, ханы өөренип, бар-ла бүгү бодун: угаан-медерели, күзел-соруу-биле хөөмейге бердинипкен. Сыгыртыр Сергей даайындан арга-сүме ап, Хандагайты биле Кы­зыл аразынга чагаалажып эгелээн. Хөөмейни даайларындан чыда калбайн өөрениринге эмдик аътка будун кемдедип алгаш, эмнелгеге дыка-ла үр чыткан үелери идиглиг болган. Бир чыл ишти кадыының аайы-биле өөренмээнинден, чаа өөредилге чылында катап база ол-ла класска өөренир ужурга таварышкан.

Элээди назынында Геннадий база бир чаа сонуургалдыг болу берген - ол дээрге аңнаары. Ооң мурнунда чаш кижи дээштиң аңчы даайлары, акылары кандыг-ла бир домак-биле будалдырып, алаактырып, көгүдүп каапкаш баарлар. Арга чадаарда, бичии Гена: «Аңнаар дээрге бичии кижи апаар, а хой, өшкү бажы дозарда, дуңмаларым карактаарда, улуг кижи апаар-дыр мен» деп могаттынып,-ам-на эдертип аарлар боор деп идегел-биле көрүнгүлээр шаа-ла ол болур. Канчаар боор, хой кадарып чорааш, ужурашкан тарбаганы, койгунагы бичии оолдуң олчазы болуп, аңнаарынга сонуургалын улам күштелдирип чораан.

Бир дугаар тайга-таңды кезип, аңнап үнген хүнүн черле утпас солун ужурал кылдыр сактыр. Сылдыстар караа чидип, сарыг бүрү черже тоглап дүжүп, башкы харның чаап келир үезин бүдүн чыл дургузунда манап келир. Чайның айлары төнүп, күстүң айлары аалдап келирге суг, олурттунмастап, ал- сагыжы шагда-ла тайга бажында чеде берген ышкаш кылдыр көстүр элдептиг чаңныг кижи. Аңнап-меңнеп тургаш, дириг амыттаннарның аажы-чаңын, үннерин ылгап билип, өттүнүп чорааны ооң хөөмейиниң сайзырап, хөөн киреринге дузалыг болган.

Оонуң ишти Саая Оюмаа Конгар-ооловна 1964 чылда Чөөн- Хемчик кожууннуң Бажын-Алаак суурга хөй ажы-төлдүг ог-бүлеге сес дугаар чаптанчыг кызы болуп төрүттүнген. Келир уеде кады чурттаар эжи Оюмаа-биле Геннадий Ленинград хоорайга «Саян» ансамблиниң программазын тургузуп турар үеде таныжып-билчип, аразында суг өтпес найыралдыг эжишкилер болу -бергеннер. Найыралдың ынакшылче шилчий бергенин боттары безин эскербээннер. Бирги болчаг, бирги ошкаг таалалын ийи ынакшаан чүректен артык ону кым билир боор.

Салым-чолдуң агымы кижини кайнаар-даа эккээр. 1985 чылдың август 16-да ол Тывага алдаржаан турган хөөмейжи Ондар Комбу Ссмбиловичиниң (1892-1947) оглунуң хеймер уруу Оюмаа Конгар-ооловна-биле өг-бүле тудуп амыдырай берген. Кады чурттаан эжи Оюмаа кандыг-даа таварылгада деткип, дузазын көргүзүп, Геннадийниң быжыг чөлеңгиижи, дүмбей дүне чырыдып чоруур сылдызы дег болуп чораан.

Геннадий Тумат бодунуң каты тыва чонга билдиңгир, уран талантылыг хоомейжи Ондар Комбу болганынга дыка чоргаарланып чораан. Ооң 100 чылдаан юбилейинге ол эр кижиниң сүлдезиниң бедиин херечилеп турар шаңпалга - аътка төлептиг болган [Монгуш У. 2009].

Аныяк өг-бүлениң аксының-кежии — оолдары, оларның улуу Меңги 1985 чылдың май 24-те Чадаана хоорайга, а хеймери Аян- Мөге 1988 чылдың октябрь 18-те Кызыл хоорайга төрүттүнген.

Меңги ачазынга дөмей: дас кара бажын, шала сыпыгыр, кезээде каттырымзаан карактарын эдилеп чоруур. А Аян авазын кара олчаан дөзеп алган: борбак, кыдырык шаңгыр карактарын, ак шырайындап бээр. Кежээлерде оруп алгаш, бажын суйбап, «кара- сарыг оолдарым» деп Геннадий эргеледир чораан.

Оолдары школага өөренип тургаш, спортка ынак, школазының адын камгалап маргылдааларга киржип, шаңналдыг черлерни ап турганнар. Волейбол, баскетбол, футбол, эстафеталар дээш бажыңга-даа орта орбастар, маңнажып-ла каарлар, ачазы олчаан.

Меңги Омскиниң күрүне университединиң юридиктиг салбырын дооскаш, Хандагайты суурда милицияда ажылдап чоруур.

Ооң оонуң ишти Сайлык Юрьевна Солчурнуң школазынга ин­форматика башкылап, ажылдап тургаш, база-ла Хакасияның күрүне университединиң юридиктиг салбырын бот өөредилге- биле дооскан. Амгы үеде Хандагайтыда суд черинде ажылдап чоруур. Чаптанчыг 2 оолдуг - Сундуй биле Артур.

Ийиги оглу Аян 11 -ги классты Кызылдыц № 9 школазынга дооскан. Амгы үеде Омск хоорайның медицина академиязында 4-ку курста өөренип турар.

Геннадий Хайдыповичиниң чүлдү-чүрээниң хөй-ле кезии, карааның огу, баарының көгу, опаң-чипең, эрестиг, эргим ынак, чассыг төлдери оолдуң, кыстың омаа болуп, авазының чөлеңгиижи, ачазының чоргааралы кылдыр өзүп келдилер.

---