Тыва чоннуң эртинези – хөөмей
Делегейниң эң улуг күчүтен, чараш, арыг, байлак хемнериниң бирээзи - алдарлыг Енисейниң -Улуг- Хемниң шурап баткан ораны, делегейде чок дээн делгем чаагай Азия диптиң географтыг төву, чүрээ, буурул баштыг Саян сыннары хаажылаан Тыва чурту бойдустуң эң ховар чурумалы, тураскаалы болуп турары дег, тываларны еске чоннардан ылгап, алдаржыдып, киискидип турар онзагай демдектер эвээш эвес. Тыва чон уран чүүлге, аас чогаалынга талант талазы-биле ховар дээн улустарның бирээзи дээрзиниң балаттынмас, кажан-даа чажыртынмас, маргыш чок бадыткалы болза, дамырактарның болгаш янзы-буру куштарның, аң-меңниң, мал-маганның үнү холушкан, Азияга, Европага, Америкага чаңгыланган, чүгле боттарывыстың эвес, харын еске-даа нация улустарның дыңнааш, магадап ханмазы - сыгыт-хөөмей ол. Ол дыңнакчыларны ховар дээн онзагай үн тургузуу-биле тааладып турар чоннуң хөгжүм уран чүүлүнуң тывынгыр хевири болбушаан, бо хунге чедир хөй талалыг шннчилээшкиннерни негеп турар чугула болгаш нарын болуушкун болуп арткан.
Ол уран чүүл хөй эвес санныг улустарда бар, ылаңгыя тываларның ортузунда эң-не долузу-биле илерээн. Тыва ырларның хөй янзы болгаш байлак хевирлери, анаа ыры-биле сырый тудушкаа өске улустарның хөөмей ырлаар ырларындан ылгалдыг болуп, хөй-хөй хөгжүм шинчилекчилериниң, а ол ышкаш улустуң аас чогаалының чергелешкек болгаш тудуш харылзашкан өске-даа талаларында илереп, тускай эртемниглерниң кичээнгейиниң төвүнде туруп турар.
Тыва хөгжүм аас чогаалының шинчилээшкининиң амгы байдалында болгаш алыс сорулгазында кончуг чугула апарган ындыг айтырыгларга бо чуулду ' тураскааткан чуве, ол айтырыгларны шиитпирлээри тыва хөөмейниң бо хүннерде шинчилээшкининге онза чидии-биле негеттинип келген.
Бистиң бодалывыс-биле алырга, бирги чергелиг болуп турар чамдык ниити-теориялыг айтырыгларны чогуур үезинде көдүрери онза чугула. Чыгдынган материалдарга, тываларның ырлары шинчилээн литератураның допчулалынга даянып алгаш, бо чүүлге хөөмейниң тывылган төөгүзүнүң, ооң терминнериниң дугайында бодалдарны илередир, а ол ышкаш, хөөмейниң бир чугула кезии болур сөс-шулук тургузуунуң айтырыгларын сайгарар, кууселдениң хевирлериниң дугайында баштайгы сайгарылганы кылыр дээн мындыг чуве.
Тыва культурада өске-даа онзагай чүүлдер-биле бир дөмей, чаңгыс кижиниң ийи үн-биле ырлаарының бо хевири тыптырда, тыва улустуң сагыш-сеткил культуразын чүс-чүс чылдарның дургузунда үзүк-соксаал чокка байыдып келген чүүл-бүрү элементилерден каттыжып тывылган. Тыва аймактар эрте ортаакы чүс чылдар үезинде түрк, уйгур, кыргыс хаан күрүнелериниң, а 00ң соонда эрте феодалдыг моол күрүнениң составынга кирип келген. Аймактар аразының хан төгүүшкүннүг чаалары, феодал чагырыкчыларның тергиидээр эрге дээш демисели, араттарга кадыг-дошкун дарлаашкын тыва культураның овур-хевиринге болгаш характеринге ис чокка артып каап болбас турган, ынчалза-даа олар тыва культураның алыс мөзүзүн өскертип шыдаваан. Өске культураларның салдарынга кире-кире, тываларның уран чүүлу бот-тускайлан хөгжүп, быжыгып, улустуң шүлүк чогаалының, хегжумунуң тулган үлегерлерин тургускан.
Тыва улустуң ортузунга сагыш-сеткилдиң үнелеп четпес эртинелери тургустунган. Ооң тодаргай чижээ хөөмейниң беш хевири болгаш оларның хөй-хөй янзылары болур.
