Геннадий Туматтың "Артист" деп шолалыг чораан бердинген ыдының дугайында төөгү

«Эң-не бердинген «эжи»

Кижиге эң-не бердинген эжи – азыраан ыды. Кажан сен ону билбейн хомудадыпкаш, өршээл дилевезиңге-даа, сенден ырап чорбас, сени кагбас. Харын чүгле «актыг черге мени буруудадып турар-дыр сен, ээм, канчап сени хомудаткан чоор мен» дээнзиг, кээргенчиг болгаш муңгаргай кылдыр көргеш, улуп каар-ла болгай. Кажан бистиң изиргенип турар үевисте, ол таваржып кээр-ле болза, хорадаан сеткиливис ынаар чууп кааптарывыс таварылгалар кайы көвей.
«Артист» деп шолалыг ыды Геннадийниң өөрүшкүзү, ишти-хөңнүн чылыдып кээр база бир хүнчүгежи болу берген. Кым билир, ол ыт ооң ишти-хөңнүн дарган ышкаш оон-даа чараш кылдыр сиилбип, эдип-чазап турган чадавас.

Бир-ле чайгы дыштанылгада Хандагайтының чаа школа тудуун чүгле тудугжулар тудуп турган эвес, школаның өөреникчилери база кады шефтежип, дуза кадып, дүрген доозарын кызыдып турганнар. Геннадийниң дуңмазы Омак ынчан база-ла аңаа ажылдап турган. Изиг чайын бир-ле хүн ол сыыңайнып турар үн дыңнап каан. Көрзе-ле, хупурай бер, бичии кызыл эник. «Чаа, ам-на даай-авам күзели бүткен-дир» - дээш, Омак ол эникти куспактап алгаш, даай-авазының бажыңынче аппарган. Бажың шоочалыг. Ам канчаар, анаа салыптарга, чиде халый бээр дээш, херим иштинде бичии казанакче киир салыпкан. Даай-авазы Борбаана Бюрбюевна чанып келгеш, арай хамчыыргы кижи болгаш, ыт дыңнааш, казанакты долгандыр артыжап турган чүве-дир. Сөөлүнде бо солун болуушкуннуң кол маадыры Омак акызынга, дуңмаларынга хөөреп бээрге, шупту чир-шоң дүжүп каттыржып, даай-авазының: «Ат болган, тыппазы чок, тывызык агбайларымны канчаарыл аан…» деп агарткан домаандан, хүлүмзүрээн шырайындан чуртталгада база бир эргелиг чассыдыышкынның шонуун алган болгай. Оон эгелээш, Артист оолдарның ынак ыды апарган. Элдеп чүве, ол Геннадийни бир дугаар көрген хүнүнден эгелеп, ээ көрүп, аңаа онза чышпык апарган. А ол база оон чыда калбайн, ыт-биле дириг кижи ышкаш кылдыр чугаалажып, холунга кирген-не чемни олче сунуп, аразынче суг акпас эжишкилер болу берген. Геннадий ырак Кызылдан гастрольдар соонда өскен-төрээн булуңунче, Хандагайты суурунче чанып кээрге, ооң мурнунга, тейлээн ышкаш, ийи даваннарының кырынга туруп алгаш, бараалгаар турган. Адыгуузун-даа бол, күжүр ыт кижилер ышкаш угаан-медерелдиг болуп, энерелдиг ээзин хүндүлээниниң демдээ кылдыр Генага бараалгап, «Шупту чүве эки болзун! Курай-курай!» деп чүдүп чорааны боор оң. Ыттың чаптанчыг чаңы «Тейлээр-Сарыг» деп шола атты хайырлаан. Чоок кавыда «Тейлээр-Сарыг», «Артист» деп кымыл дээрзин билбес ажы-төл чок турган.

Кижиниң төк кээп дүшкен, ойнап өскен төрээн чери дег эргим чер кайда боор! Хандагайты суурну долгандыр мага-хандыр кезип, аал-оранынга дыштанып ап, эът-аймаа , тыва ак чем – хойтпак, сүт аразында кижи шала семириксеп, хүрертир тодуга берген Кызыл хоорай – найысылал кайда сен дээш чанып орар болгай. Бүзүрелдиг эжи Артист ооң олурупкан чычаанының соондан шылагыже база байгы күжү төнгужеге дээр, элээн халып, үдээр турган. Эш-өөрү-биле чер кезип, олут орбас, чыдын чытпас кижиге ынак ыдын азырап-карактаар дээн сеткили анаа-ла хоозун күзелдер бооп артып калган. Чоннуң чугаазын алырга, азыраан адыгуузун мал кижээ кижиден артык ёзулуг шынчы эш болур дээн чораан.
Хөөкүй ээзи оол калган соонда, ыды аъш-чем чивестеп, кезек-кезек читкилей бээр апарган. Биеэзинге бодаарга, оюн-хөг эреп чаңнаары безин чидип, Артист кежээлээрде улус чыылбас ээн черге кударанчыг улуп чыткылаар апарган. Үр-даа болбаан, алды ай эрткен соонда, Артист чок болган. Геннадийниң чуртталгазында Артист база бир чугула черни ээлеп чораан өңнүү-дүр. Оларның аразында найыралдың ыдыктыг удазыннары кажанда-даа үзүлбээн… Олар кезээде кады.

Чурукта Геннадий Тумат "Орлёнок" лагеринде.

---