Хомус – тыва чоннуң эң бурунгу хөгжүм херексели. Ооң тывылган төөгүзүнүң дугайында кайгамчык солун чугаа бар. Тайгага аңнап чораан аңчы бир хүн дыт чартызы-биле ойнап турган адыгны көрген. Дыттың чартызын тыртып-тыртып салыптарга, бир-ле онзагай үн арга иштинге чаңгыланы ол сонуургаан. Аңчы чазаныр, шевер-даа кижи турган. Ыяш чартызы-биле дылдап кылган хомусту ол саадаваанда кыла шаапкан. Чогаадыкчы дилээшкиннер ооң-биле дооступ калбаан. Аът кудуруунуң хылын алгаш, ону шеле соккулап шенээн. Хыл хомус ынчаар тывылган дээр. Оон чоорту шелер-хомус азы кулузун-хомусту кылып ойнап турар апарган. Сөөлүнде тыва дарганнар демир-хомусту кылып өөрени бергеннер.

 

Июнь 15-16 хүннеринде Саха-Якутияга болуп эрткен делегей чергелиг хомусчулар мөөрейин эрттирген түңнелинде тыва кижи «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп атка төлептиг болду. Ол дээрге Евгений Викторович Сарыглар, Тываның Улустуң хөөмейжизи, «Сай-Хонаш Трэвел» деп компанияның чиңгине директору. Евгений Викторовичиге ужуражып, ооң хомусчулар мөөрейинге киришкениниң дугайында, тыва болгаш якут хомустарның ылгалын, тыва хөгжүм культуразында хомустуң кандыг черни ээлеп турарын сонуургап айтырдывыс.

Экии, Евгений Викторович! «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик атка төлептиг болганыңар дээш изиг байыр чедирип тур бис. Ук мөөрейге киришкениңер дугайында чугаалап бериңерем?

Делегей чергелиг хомусчулар мөөрейинге бо чылын Тываны төлээлеп, жюри кежигүнү, эртемденивис Валентина Юрьевна Сүзүкей база мөөрейниң киржикчилери – Россияның алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Дүктенмеевич Ондар, Тываның алдарлыг артизи Айлаңмаа Байлаковна Дамыраң-биле кады чорааш келдивис.

Россияның өске регионнарындан алтайлар, хакастар, ооң соонда Башкириядан, Татарстандан, Москва, Санкт-Петербург хоорайларындан безин хөгжүмчүлер бар. А даштыкы чурттардан киржикчилер амгы үениң байдалының аайы-биле кээп шыдавайн, интернет четки таварыштыр дорт эфирге Индиядан, Кыдаттан, Тайваньдан, Япониядан дээш оон-даа өске чурттардан онлайн коштунуп турдулар. Якутияның бодундан 9 эң шыырак хомусчуларын тускай шилээш киириштирген болду. Ниитизи-биле мөөрейге 39 хомусчу киришкеннер.

Хомусчулар мөөрейи 2 кезектиг эрткен. Бир дугаарында бодунуң төрээн чонунуң үндезин аялгаларын база бот-тывынгыр чогаадыкчы күүседилгезин (импровизация) 5 минутадан узатпайн ойнаар. Мөөрейниң бирги кезээниң түңнелдерин смс таварыштыр чоргузуп, ийиги кезээнге ойнаар силер деп эртенинде меңээ дыңнатылар

Ийиги кезээнде, хомусчу сценага үнүп келгеш беш аңгы чагаа хавының бирээзин шилип алыр. Ында хомуска кандыг аялгаларны чогаадыкчы аян-биле көргүзерин бижип каан. «Космос», «ынакшыл», «хем кыдыынга» дээн ышкаш бижиктерге хомусчулар таваржып турганнар.

А силерге кандыг тема таваржып келди?

Бистиң тыва хомусчуларның аразында эң хүндүлээр хөгжүмчү, хөөмейжи акым Анатолий Куулар суг пактап алгаш, борбаңнатпышаан, дамырактың шулураанын хомуска үндүрүп ойнагылаар турган. Ооң аянын үезинде дыка эки шенеп, үндүрүп турган мен. Канчап билир «хем кыдыынга» азы «чылдың 4 эргилдези» таваржып келзе дээш сугну баш бурунгаар белеткеп алдым.

Сценага үнүп келгеш 5 деп санны адаптарымга, беш дугаар чагаа хавында «чылдың 4 эргилдези» деп бижип каан болду. Кыштың дүвүлүг, шуурганныг үелерин көргүзүп эгелеп алгаш, соогунга шыдашпайн доңган кокайның улуп турарын хомустадым. Ооң соонда агаар-бойдус оожургап, хомузум аялгаларын чымчадып, алды айда хектерниң эде бээр үезин ойнап үндүрбүшаан, күскү эткин үезинче шичлип, элик-хүлбүс огуржуп, сыын эдип турар кылдыр хомустап, ынчаар үн үндүрүп тургаш импровизацияны көргүстүм. Хомусчулар шупту чогаадыкчы күүселдезин көргүскен соонда жюри кежигүннери мөөрейниң түңнелдерин үндүрер дээш 1-2 шак ишти хуралдааннар.

Жюри кежигүннериниң шиитпири ёзугаар Делегей чергелиг 3-кү хомусчулар мөөрейинге «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик атты ук мөөрейниң 9 киржикчилеринге тыпсырын чарлай бердилер: Раджашикар Бхимачар (Индия), Султанбеков Куртманаалы (Киргизия), Эркин Алексеев (Якутия, Россия), Варвара Степанова (Якутия, Россия), Гоукон Фукико (Япония), Евгений Сарыглар (Тыва, Россия), Ма Гуо Гуо (Китай), Вульф Янша (Австрия), Нарияна Ренанто (Якутия, Россия). Делегейниң тергиин хомусчуларының аразында мээң адымны база адай бээрге, тыва чонум дээш дыка чоргаарланып, сцена кырынче үнүп келдим.

«Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик атка Тывадан ийи хөөмейжи төлептиг болганы дээрге улуг чедиишкин-дир.

 

Ийе. Геннадий Чаш акывыс бо мөөрейге киржип турда, «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бижиктиг арыг мөңгүнден база Якутияның 27 эртине даштары-биле долгандыр каастаан медаль ынчан турбаан. Мөөрей эрттирикчилериниң талазындан хүндүткелдиң чараш ёзулалы дээрге, улуг акывыстың аъдының бажы хояа берген соонда, ооң мөңгүн медаль-демдээн жюри кежигүнү Валентина Юрьевна таварыштыр 2011 чылда дамчытканнар. Таптыг-ла 11 чыл бурунгаар бирги медальды Тывага эккээрге, ону сонуургап, магадап ханмаан кижи мен. Хомуска хандыкшылым күштүг болгаш дараазында болур мөөрейге киржип, аргалыг болза ийиги медальды эккээр мен деп улуг сорулганы салып, күзелимни иштимге бо чылга дээр шыгжап чордум. Ынчап кээрге, Тывага баштайгы келген «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик аттың медаль-демдээ Геннадий Чаштың өг-бүлезинде. А бо ийи дугаары – мээң холумда.

Четтирдим улуу-биле. Саха-Якутия республиказының чону хомусту дыка бедик деңнелде үндүрүп эккелгеннер. Делегей чергелиг хомусчулар мөөрейин бир дугаар 1991 чылда Саха-Якутияга эрттирген, ийигизин – 2011 чылда, а үшкүзү – бо 2022 чылда болганы ол. Бир дугаар хомусчулар мөөрейинге Тыва чурттувусту төлээлеп Геннадий Чаш деп улуг хөөмейжи акывыс киришкеш, «Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик атты 1991 чылда-ла чаалап эккелген.

Евгений Викторович, силерниң бодалыңар-биле якут болгаш тыва хомустарның ылгалы кандыг?

Якуттарның хомустары бистиинге бодаарга улуг хемчээлдиг. Эрткен чылын база-ла Саха-Якутия республиказынга хомусчулар мөөрейинге бир дугаар черни алгаш, улуг аар өртектиг хомус-биле шаңнаттым. Ол хомустуң демирин эрги технология ёзугаар үндүрүп кылганын тыртырып каан биидеңин база меңээ чоргузуп бергеннер. Бир дугаарында довуракты каскаш, өртедип тургаш демир рудазын үндүргеш, ону катап-катап таптавышаан хомустуң демирин соп үндүрер боор чорду. Якут чон хомусту кандыг-даа материалдар-биле кылып турарлар. Демир, алдын, мөңгүн, ак алдын, платина-биле безин кылган хомустар бар.

Якут хомустар улуг болганындан аялгалар эдертип ойнаары дыка берге. Ынчангаш якуттар хомузунга бистиң ышкаш ыяңгылыг аялгалар ойнавастар, колдуунда үннер, дааш-шимээн өттүнерлер. Аъттың чоруу, ооң саяктаан азы дүрген халыткан чоруктарын үндүреринге ынак. Саха-Якутияда хомустуң хөгжүп турар чылдагааны – кижи бүрүзүнүң хомуска ойнап билиринде деп болур.

Бистиң өгбелеривис шаг-төөгүден бээр хомустуң аңгы-аңгы хевирлеринге ойнап келгеннер: шелер-хомус, чарты-хомус, ча хомус, кулузун-хомус дээш баар болгай. Валентина Юрьевнаның номнарында, эртем-ажылдары кылып тургаштың тывалар хомустуң 11 аңгы хевиринге ойнап чоруур деп бадыткап бижээн.

Тыва хомустарның хемчээли бичии, хойлап алырынга таарымчалыг. Бистиң хомузувустуң дылы база бичии болгаш кандыг-даа аялганы чииги-биле эдере бээр. Чижелээрге, «Өвүр хадып чыдыр-ла боор…» деп ырының аялгазы тода дыңналып турар. Ынчангаш тыва хомузувус ышкаш ыяңгылыг чараш аялгалар үндүрер хомус өске чоннарда чок деп бодаар чордум.

«Тыва демир-хомус ийи талазында демир чаактарлыг, ортузунда чоорту чиңгелеткеш, бажын дугаландыргаш, борбайтып каан демир дылдыг херексел. Ооң узуну бир сөөм хире. Бо дээрге эң бичии хөгжүм херексели-дир. Ол бичии кижиниң адыжынга-даа сына бээр. Ындыг-даа бол, ол бодунуң янзы-бүрү күүседикчи аргалары-биле өске хөгжүм херекселдеринден хензиг-даа дудак чок. Бичии болгаш чиик болган ужун ону доктаамал ап чоруурга эптиг».

-Тыва Википедия

Тыва хомустарның аңгы-аңгы хевирлеринден аңгыда өске хөгжүм херекселдериниң кайызынга ойнаар силер?

 

Игил, допшулуур, бызаанчы дээш тыва хөгжүм херекселдериниң хөй кезиин ойнаар мен. Игилге өөреткен башкым Кайгал-оол Ким-оолович. Хөгжүмнүң дузазы-биле өөрээнимни, муңгараанымны артык сөстер ажыглавайн сеткилимден илередип чоруур мен. Эрткен чылдарда хамчык аарыы дээш бажыңдан үнмес үелерде шоор деп хөгжүм херекселин база шиңгээдип алдым. Чаа хөгжүм херекселинге өөрениирге база дыка ажыктыг.

Хөгжүмчү, хөөмейжи болуру силерниң чажыңардан тура күзелиңер бе? Азы дөргүл-төрелиңерде, угуңарда салым-чаяанныг улузуңар бар бе?

Мээң кырган-ачам каргыраалаар чораан, хөөмейлээрин чогум бичии хөөмейлээр. А ооң каргыраазы дыка-ла ыяңгылыг. Кырган-ачавыс каргыраазын чажывыстан тура дыңнап өскен бис.

Бодум хуумда хөөмей-сыгытты бичиимден-не дыка сонуургаар чораан мен. Ак-Довуракка школага өөренип турувуста «Тыва» ансамбли гастрольдап бо-ла кээп турган. Ол концерттиң программазындан «Бээжин» деп ырыны база хөөмей-сыгытты дыңнааш магадап ханмас турган мен. Кайгал-оол Ховалыг деп хөөмейжини ынчан бир дугаар көрген мен. Конгар-оол Ондар деп хөөмейжини база бир дугаар көрген мен. Оларны дыка эки сактып алган болгаш, «шак-ла ынчаар хөөмейлексеп тур мен, ии ындыг артист болган болза» дээш бичии 3-4 класс тургаштың бодап-дүжээр-даа турган мен.

Оон 6 класска келиримге, Конгар-оол Борисович хөөмей клазын ажыдар дээш кожууннарны кезип, салым-чаяанныг уруглар шилиир бис деп медээни телевидение, радио таварыштыр чарлаан турган. Ону көргеш:

– Мен база аңаа өөренгеш, «Тыва» ансамблинге ажылдаксап тур мен. «Тыва» ансамблиниң хөөмейжилери ышкаш шак ынчаар хөөмейлексеп тур мен, авай. «Тыва» ансамблиниң улуг хөөмейжизи школачыларны хөөмейге өөредиир-дир – дээш үзел-бодалымны авамга илереттим.

Авам мени деткип, Кызыл хоорайга шылгалдалар эртсин дээш эккелген. Чедип кээривиске аңгы-аңгы кожууннардан бичии оолдар чыглып келген. А шылгакчы башкыларывыс аразынга өгбе-хөөмейживис Маржымал Ондар база эртемден Зоя Кыргысовна биле Конгар-оол Борисович турганнар. 1992 чылда салым-чаянныглар школазының хөөмей клазынга Бады-Доржу Ондар, Аян-оол Сам, Игорь Көшкендей ам болза Тываның Улустуң хөөмейжилеринден эгелээш өске-даа оолдар кады өөренип кирдивис.

Бичии хөөмейжилер биле башкызы Конгар-оол Борисович, Республиканың уран чүүл школазы

Хөөмейжи болуп, Тывадан дашкаар каш чылдан эгелеп оюн-тоглааңар көргүзүп эгеледиңер?

1996 чылда Индия таварыштыр чорааш, Сингапур, Австралия, Чаа Зеландия деп чурттарны эргип, бир дугаар даштыкыже үнер аас-кежиктиг болган мен. База-ла башкывыс меңээ ындыг орук ажыдып бергенин ам бо хүнге дээр кажан-даа утпас мен. Бистиң амыдыралывыска эң-не улуг үлүг-хуузун киирип каан кижи башкывыс Конгар-оол Борисович Ондар.

Ынчан «Шу-дэ» деп турар бөлүктүң тургузуунга Мөңгүн-оол Ондар, Надежда Шойгу, Борис Салчак, ооң соонда Олег Куулар киржип турганнар. Таптыг-ла ол бөлүктүң даштыкы чоруур деп турган үезинде Олег Куулар Европага бир операга ырлаар кылдыр чалаттырганындан чоруур үези дакпырлажы берген. Бир игилдээр хөөмейжи херек апаарга, Борисович мени сүмелээн. Олег акыйның орнунга даштыкыже үнүп, Дубай деп хоорайны 1996 чылда көрген мен. Ам чоокта чаа Дубайны көөрүмге шуут көңгүс өске, 22 чыл иштинде кайгамчык сайзыраңгай хоорай апарган болду.

Силерниң бодалыңар-биле аныяк хөгжүмчүнүң чогаадыкчы оруунга, профессионал өзүлдезинге дөгүм кылдыр улуг хөөмейжилер чүнү кылып чоруур болза чогуур ирги?

Хөөмейжи-хөгжүмчү кижи дээрге бир дугаарында тыва чоннуң эртинези хөөмейниң эдилекчизи болуп турар. Ол эртинени хөөмейжи кижи үнелеп, камнап-кадагалаар ужурлуг. Келир үениң салгалдарынга чоннуң өнчүзүн дамчыдар дээш чаш ажы-төлге суртаал ажылын чорудуп, хөөмейни, тыва хөгжүмнү өөредип, айтып берип чоруур болза эки. Аргалыг болза биидеңнер таварыштыр чогаадыкчы ажыл-ижиң тырттырып, тыва үндезин культураны тайылбырлап, салгалдарга арттырып каарын кызыдар. Бистиң башкывыс Конгар-оол Ондарның идекпейлиг ажыл-ижиниң ачызында ооң хөөмей-сыгыдын, ырыларын аныяк өскен ам бо хүнде көрүп чорууру өөрүнчүг. Үе-шагның аайы-биле чырыдыышкын, суртаал ажылын кылып чоруурга эки деп бодаар чордум. Чүге дээрге кижи хүнүнде чоруур, дуу өртемчейже кажан-даа чоруй барып болур. Улуг хөөмейжилерниң арга-дуржулгазын аныяк салгалга дамчыдып, оларның чогаадыкчы изиниң дугайында барымдаалыг херечилерни арттырары чугула.

Социалдыг четкилерде силерниң хууда арныңарны көөрүмге дыка идекпейлиг үзел-бодалдарыңарны үлежип бижиир чордуңар. А бо тыва хомуска хамаарыштыр амгы үениң байдалы база келир үеде хөгжүлдезин канчаар көрүп турар силер? Ол дугайында бодалдарыңар үлежип көрүңерем?

Бистер бичии турувуста хомус ойнаар кижилер хөй турган. «Саян» ансамблинге, «Тыва» бөлүүнге, оюн-тоглаа концерттерге чарты-хомус, дая-хомус, демир-хомус дээш тайылбырлап көргүзүп турганнар. Борисович башкывыс бисти эдертип алгаштың суг кыдыынга азы даг кырынче-даа үне бергеш, сөөскенни сыйып алгаш «көрүңер даан тутканын-на ойнап болур чүве диин» дээш өөредип турган. Маржымал Очурович Ондарны чалап, ооң кылган хомустарын делгеп, шуптузунга уран-чүүл школазының өөреникчилерин ойнадып чораан.

Ол дээрге 90 чылдар үези – тыва хөгжүм культуразынга хомустуң нептереңгейи-биле тарап, хөгжүп турганы. Уттундура бергеш турган ча-хомузувус база симпозиумга көстүп келген. Ооң мурнунда ча-хомусту көрүп көрбээн болгаш чамдык улустар «Оо-ооо» дээш кайгап-харап турган болгай. Тываның Улустуң хөөмейжизи Алдын-оол Севек ча-хомусту ойнап, чонга таныштыргаш симпозиумга тиилеп үнүп кээрге, улустар сонуургап эгелээн. Аңгы-аңгы ансамбльдер боттарынга ча-хомусту чагыг ёзугаар кылдырып турдулар.

Чоорту хомуска ойнаар улус эвээжеп бар-ла чыткан, бар-ла чыткан. Чүге дээрге хомус кылыр улуг башкылар, ус-шеверлер, дарганнар бирээлеп-ийилеп дуу оранче чоруп эгелээннер. Чижелээрге, Маржымал Очурович дээр улуг башкывыстың орнунга хомус кылыр кижи чок болган. Оон Идамчап башкы база чок апаарга, ооң орнунга хомустар кылыр кижи база артпаан. Хөгжүм кылыр ус-шеверлерниң саны эвээжээнинден хомустуң сайзыралы чавырлып бадып келген ирги бе деп бодаар кижи-дир мен. Хомусту таптыг камнавас болза өске хөгжүм херекселдеринге бодаарга сына-ла бээр. Азы дадара бээр, таптыг шыгжавас болза. Аңаа бодаарга игилдиң үнү чыл чылы-биле экижип-ле бар чыдар болгай.

Тыва хомусчулар саны база эвээш бооп турар ышкажыл?

Дыка эвээш бооп турар. Амгы үеде «Тыва» ансамбли болгаш «Тыва кызы» бөлүүнде хомустарны ойнап турар. Эң-не хөй ойнавышаан бичии уругларны, сургуулдарны өөредип, хомусту нептередип турар улус «Тыва» кызы бөлүүнде Айлаңмаа Дамыраң, Чодураа Тумат дээр угбаларывыс.

Ооң соонда бир шаптараазын хомусчуларга хомусту кылып бээр кижи чогу. Эң-не дээди тыва хомустарны мээң чаңгыс чер-чуртуум, Барыын-Хемчик чурттуг ус-шевер акывыс Олег Хомушку кылып турар. Мээң ойнаар тыва хомустарым шупту Олег акыйның. Ол хомустарны шуут дыка кадагалап-камнаар мен. Өске хомустарга ойнаарымга дораан сыйлып калыр. А бо Олег акыйның хомузу каш-даа чыл ойнаар чорду.

Келир үеде салдынган сорулгаңар кандыгыл?

 

Хомуска чүгле ойнаар эвес, а Олег акыйның кылган хомустарын канчаар кылырын өөренип алгаштың дараазында салгалдарга дамчыдып өөредиир күзелдиг мен. Кызылга тускай мастерская кылгаштың, Олег акыйны күзелдиг кижилерни өөредиир кылдыр чалап алыр болзувусса күзеливис боттаныр. Ынчангаш эң-не бир дугаарында хомус кылып өөренир күзелдиглерниң санынче кирип турар мен. Бо айтырыг Культура яамызының деткимчези-биле чоокку үеде шиитпирлеттине бээр боор.

Саха-Якутияда хомус школалары бар бе?

Ында хомус өөредип турар школалар дыка хөй. Хомус академиязы база хомустуң музейинден бээр бар. Делегейниң бар-чок хомустарын шуптузун музейинде якуттар чыып алганнар. Бир метр ажыг кылдыр кылып каан хомустар безин ында делгеттинген. Тыва хомустар база эңдерик. Оларны каш чылда, кым ойнап турган, кымның эккелген хомустары дээш шуптузун тайылбырлап бижип каан. Тывага база хомусту ынчалдыр бедик деңнелге сайзырадып эккээринге идегээр кижи-дир мен.

Хөөмейжи, хөгжүмчү, хууда сайгарлыкчы болуп, дең-дески сайзырап турар чедиишкиннериңер чажыды чүде ирги, Викторович?

Кижиниң чанынга черле даяныкчызы чоруур. Бичии турумда авам мени шупту талазы-биле деткип турган. Игил өөрениийн дээримге, авам игилди садып берген. Бир дугаар гитарамны база 3 класс турумда, авам саткан. Ам бо хүнде-даа авам дөмей-ле деткип чоруур.

Улгады бергенде ажыл-хожул кылган кижи чааскаан хей-аът кирбес боор. Канчаарга-даа кижиниң сүлде-сүзүүн бедидип чоруур даяңгыыжы кады чурттаан эжи болур. Хөгжүм, игил-хомус хөөмей-сыгыт дээш чогаадыкчы ажыл-ижимге улуг деткимчени өөм ишти Анай-Хаак Викторовна көргүзүп чоруур. Бир чүүлдү сонуургай бээр болзуңза, чаныңда эжиң ону деткип, арга-сүмезин кадарга кижиге дыка улуг бүзүрел оттуп келир. Чүгле культура адырында эвес, туризм талазында өөм ишти-биле сырый ажылдап турар бис. Келир 2023 чылда каш турист кээрин, ам бо үеде-ле дугуржуп, баш буруңгаар белеткеп,шупту ажылды уштап-баштап турар кижи база уругларым авазы.

Евгений Сарыглар өг-бүлези-биле

Тываны сонуургап, дыштанып кээп турар аян-чорукчулар кандыг сорулгалыг кээр-дир?

Даштыкы чурттардан кээп турар аян-чорукчулар аразынга улуг назылыглардан аныяк өскенге чедир, хөгжүмчүлерден даштыкы чурттарның элчиннеринге дээр кандыг-даа кижи чоруур. Бир кижи мырай сес чыл болгаш Тывага чедип, Бижиктиг-Хаяны, Чагытайны көөр мен дээш бижип алган демдеглелин көргүзүп, күзелим бүдүрүп алдым деп чугаалап турду. Оон кезек «экии, байырлыг, четтирдим» дээн ышкаш тыва сөстерни чамдыктары өөренип алгаш келген боорлар. Ол чүнү көргүзүп турар дээрге оларның тыва культурага хүндүткели бооп турар. Тываның үндезин культуразынга бердинип, хамнаашкынны сонуургап, хөөмей-сыгытка хандыкшып эгелээш чылдың-на кээр апарган эштеривис база хөй.

Даштыкылар-биле үргүлчү ажылдап турар болгаш олардан ажыктыг чүүлдерни база билип ап турар бис. Бистерде ам «тыва шак» деп чүүлүвүс бар болгай. Испанияга чеде бээрге «сиеста» деп үези бар, ол шакта албан удуурлар. Садыгларын безин хааптар. А туризм талазы-биле ажылдаарга эң үнелиг чүүл – үе. Кажан-даа ол үезинден озалдап болбас, дугурушкан шагындан эртежик база келбес болза эки. 12 шак дээн болза, ол-ла 12 шакта ужуражыр.

Тывага келген аян-чорукчунуң бир хүннүң чурумун, шак бүрүзүнде чүнү канчаарын, кайы кожуунче кайы-хире үе орукка чоруурун, кажан чемнениринден удуурунга чедир шуптузун бижип каан боор ужурлуг. Ол тургускан хүн чурумунга чагыртып, ажылдай бергеш үениң үнелиин ынчан кижи эскере бээр. Туризм адырында ажылывыстың кол сорулгазы – Тываже аян-чорук кылып келген аалчыларывыска эң-не эки байдалдарны тургузуп бээри. Оларның Тывага келгенин кажан-даа утпазын, чырык-чылыг сактыышкыннарлыг артып каары дээш кызып ажылдап турар бис.

Россияның өске-даа регионнарындан, даштыкы чурттардан-даа аалчылар кээрге арга-дуржулга солчулгазы дыка эки өзүлдени берип, угаан сайзыралынга ажыктыг болур. Бодавайн чораан чүүлдериңни өске язы-сөөктүг кижилер чугаалай бээрге, кижи сонуургап, эде-хере боданып эгелээр. Чижелээрге, «чайым чок» деп чүүл база турбас ужурлуг. Бөдүүнү-биле чугаалаар болза, күзел чогундан кижиниң чайы чок боорун даштыкылардан билип алдым. Кылыр ажылын үе-шаанда кылып чоруур болза, кижи чүге-даа четтигип чоруур болур. Бичии-ле ажылды кылып чадап, чылдырып чорааш боду бодунга доктар-моондак болур ышкажыл. Өөренип-даа тургаш үе-шаанда онаалгаларын кылып, бодуңга шыңгыы негелделиг болур болзуңза, шылгалдалар үезинде бергелерге таварышпазың шын.

Оо солунун, мен база бо-ла «чайым чок» деп харыылай кааптар кижи мен. Үени шын ажыглап билиринден эки түңнелдерлиг болуру кижи бүрүзүнге дыка эки сүме болду. Ам дараазында айтырыгларга кысказы-биле харыылап бериңерем, Викторович.

Ынак чогаалчыңар кымыл: Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржай.

Чогаадыкчы ажыл-ижиңерге эки салдарлыг болган хөгжүмчүлериңер: Бо хүнге дээр черге чедир мөгейип, четтиргеним илередип чоруур хүндүткелдиг ийи башкым Кайгал-оол Ким-оолович Ховалыг база Конгар-оол Борисович Ондар.

Бо хүнде сеткилиңер өйүп чоруур айтырыг: Эң-не сагыжым аарып чоруур айтырыг дээр болза тыва дылывыстың салым-чолу. Чүге дизе аныяк өскен, ылаңгыя хоорайда өзүп чоруур уруглар шупту чүүлдерни орус дылга өөренип турар болгаш тыва дылдың чидериниң айыылы барындан дүвүреп чоруур мен. Орустап албан өөренип алыр бис ажырбас. Англилеп, французтап, кыдаттап-даа өөренип болур. А төрээн тыва дылын уттуп алыры – улуг чидириг.

Россияның чоннарының культурлуг өнчү чылы таварыштыр школачыларга, сургуулдарга чүнү чагыыр силер?

Сайзыраңгай үе-шагда чурттап чоруур-даа болзувусса, эрткен үевисче эглип келгеш төөгүвүс өөренип, тыва чоннуң сагып чораан бурунгу ёзулалдарының дугайында улуг улустан айтырып-билип алырынче база «улуг кижиниң мурнундан эртип болбас» дээн ышкаш бөдүүн ужурларны сагып эгелээринче кыйгырар-дыр мен.

Интервьюга солун харыыларны берип, үзел-бодалдарыңар-биле үлешкениңер дээш улуу-биле четтирдивис Евгений Викторович! Аал-ораныңарга амыр-тайбыңны, ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни, ал бодуңарга каң дег кадыкшылды сеткиливис ханызындан күзедивис.

Хомусчуларның ойнаар аргалары янзы-бүрү, ол хөгжүмчүнүң чогаадыкчы көрүжүнден, аяанындан хамааржыр. Тускай аялгалар-даа күүседип, сураглыг ыры аялгаларын-даа ойнап, арга-арыгның шиимээнин, хат-салгын даажы, аң-мең үннерин, дуруяаның алгызын, аъттың киштээрин-даа өттүнүп болур. Оюн үезинде хомусчу эриннерин, дылын, боостаазын, холунуң салааларын, угаан-медерелин болгаш тыныжын идепкейлиг ажылдадыр. Хары угда ийи хомус-биле ойнаар кижилер тургулаан.

«Делегейниң тергиин хомусчузу» деп бедик атка тыва хөөмейжилер Геннадий Чаш болгаш Евгений Сарыгларның төлептиг болганы тыва хомустуң катап «төрүттүнгенин» херечилеп, харын-даа ону сайзырадыырынга улуг идигни берип турар.

Оюмаа Ноозун