Ондар Маржымал Очуровиниң төрүттүнгенинден бээр 95 чыл ою

Тыва АССР-ниң Улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы,Тываның Улустуң Башкызы, Тываның Улустуң Хөөмейжизи деп бедик аттарның эдилекчизи Ондар Маржымал Очуровиниң төрүттүнгенинден бээр 95 чыл ою.

Маржымал Очурович Ондар 1928 чылдың март 2-де Сүт-Хөл кожууннуң девискээринде Устуу-Ишкинге, салгал дамчаан сураглыг ус-шевер, дарган кижи Ондар Очур Дыгбааевич биле Ондар Чолдаана Чаңгаевнаның өг-бүлезинге төрүттүнген.

1940 ч. Кызыл-Тайганың эге школазынга 1-ги класска өөренип кирген.
1947 чылда Чадаана школазының 7-ги клаазын дооскан. Ол-ла чылдың чайынында Кызылдың башкылар белеткээр 3 ай хуусаалыг курзун чедишкинниг дооскаш, Кызыл-Тайга школазынга 1 класстар башкылап база школага пионервожатыйлап ажылдап эгелээн.

1950-1953 чч. шериг албанын Приморский крайның Владивосток хоорайының чанынга эртирген. Шеригге тургаш спортчу разрядтың 2-3 дугаарын дужаап ап, шой көдүреринге 2-ги разрядты чедип алган. Ол ышкаш Полктуң уран чүүл көрүлделеринге киржип, хөөмей-сыгыды-биле чонну кайгаткан.

Шеригден 1953 чылда халажып келгеш Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр эге школазынга башкылап эгелээн. Ол-ла школага ажылдап тургаш Ондар Хоор Дагбаевна-биле өг-бүле тудуп 42 чыл кады чурттааш 14 төлептиг уругларны кижизиткен. 1954 чылда Кызылдың башкы училищезиниң бот өөредилге салбырынга кирип алгаш, 1960 чылда чедиишкинниг дооскан.

1957-58 чч. эгелээш ниитизи-биле Бора-Тайга, Алдан-Маадыр школаларынга 10 ажыг чыл иштинде интернат эргелекчилеп, физкультура, физика, математика башкылап, 20 ажыг чыл иштинде труд башкылап ажылдап чораан.

1957 чылдың чайынында Кызылга бир дугаар болуп эрткен бот тывынгыр уран чүүл фестивалынга киржип эгелээш барык 40 хире чыл иштинде бодунуң уран чүүлүн чонга бараалгадып, кайгамчык хөгжүм херекселдерин сөңнеп келген. Шииге-даа рольдар күүседип, хөөмей-сыгыт, хомус ансамбльдеринге киржип, национал хөгжүмге ойнап, республика болгаш оон дашкаар болуп турган фестиваль, конкурстарга Иркутск, Чита, Улан-Удэ, Новосибирск, Москва дээш, оон-даа өске хоорайларга, Моол чуртунга тыва хөөмей болгаш хөгжүм херекселдерин удаа-дараа көргүскен. Маржымал Очуровичиниң чаалап алган шаңнал-макталдарын түңнеп санаары берге.

Маржымал Очурович улусту аас чогаалынга үндезилеттинген бот-тывынгыр «Сыгырга» ансамблиниң киржикчизи. Тываның сураглыг хөөмейжилери Сундукай Монгуш, Хунаштаар-оол Ооржак, Эрес-оол Ондар, Ак-оол Кара-Сал, Эрес-оол Куулар, Мокур-оол Куулар, Өлзей-оол Сарыглар, Константин Монгуш болгаш Дмитрий Очур – олар биле кады ажылдап, «Сыгырга» ансамбли-биле 1979 чылда Москвага орус ыры ниитилелиниң тывылганындан бээр 100 чыл оюнга, 1980 чылда Олимпиадага база 1981 чылда «Радуга-81» фестивальдарга Тываның ыры-самын бараалгадып, арат чонну кайгадып келген. 1980 чылда Тывага «Сараадак» деп бирги бичии уругларныё хөөмей-сыгыт ансамблин тургускан. Оон бээр-ле бичии оолдарның сыгыт-хөөмей ансамбльлары тыптып, хөгжүүрүнүң ужуун алган. Амгы үеде республика чергелиг бичии уругларнын хөөмей-сыгыт конкурзу «Сараадак» деп атты эдилеп турар.

Маржымал Очурович бодунуң уругларындан өскеде санап четпес өөреникчилериниң хүндүткелдиг башкызы, бодунуң соонда төлептиг хөөмейжилерни белеткеп, хөгжүм херекселдериниң мастерлеринге арга-дуржулгазын дамчыдып чораан.

Маржымал Очурович ниитизи-биле 4 муң хире хомус, 14 игил, 30 бызаанчы, 14 дошпулуур, 22 лимби, 11 чанзы, 10 чадаган кылган деп санап турар бис. Ооң үнүн бижиткен пленкалар Тываның гуманитарлыг эртем шинчилелдер институдунда, Новосибирскиниң консерваториязында база «Хөөмей» аттыг эртем-шинчилел төвүнде шыгжаттынып чыдар.

Маржымал Очурович чүгле Тыва иштинден эвес, а харын-даа Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан болгаш даштыкыдан чагаалар ап, хөй-ле кижилерге арга-сумезин кадып, чагааларга харыылап чораан.

Тыва хөөмейниң төөгүзүнге Ондар Маржымал солуттунмас, тускай аянныг хөөмейжи болуп артып калган. Ол хөөмейниң 5 аңгы аяннарын тергиин күүседир хөөмейжилерниң бирээзи. Маржымал Очуровичиниң хөөмейи – хоюг, хостуг, чымчак, турум болгаш канчаар-даа аажок уяранчыг дизе чазыг чок. Ооң күүселдези канчап-даа салчаттынмас тускайлаң үннүг. Ол хөөмейлевишаан хомустаар, а ол ышкаш хомусту хол дузазы чокка дылы биле ойнаптар мергежилдиг кайгамчык күүседикчи. Маржымал Очурович эзенгини сыгыт стилинге думчуктуң дузазы-биле күүседир чаңчылдыг. Ылаңгыя өпей хөөмейи деп хөөмейниң бир хевирин онзагай кылдыр салыр кижи. Тыва улустуң ырыларын, кожамыктарын аңаа чедир хөй билир кижи ховар.

Тыва хөгжүм кылырының чаңчылдарын, чажыттарын Маржымал Очурович өөреникчилеринге аас-биле дамчыдып берип турганындан аңгыда кыдыраашка схемалай чуруп, кылыр материалын, инструменти бурузунуң хемчээлин сантиметрлеп, ону канчаар кылырының технологиязын демдеглелдер кыдыраажынга бижээш артырып каанын бо хүнде үнези чок материал деп санап болур. Маржымал Очуровичинин бижиткен материалдары тыва этнофольклористика талазы-биле хөй-ле эртем ажылдарының үндезини болбушаан. Ооң бодунуң хөөмейжи эш-өөрүнүң дугайында сактыышкыннары, үнелелдери хөөмейжилерниң овур-хевирин, күүселделериниң онзагайларын, допчу намдарын тургузарынга улуг ужур-дузалыг. Маржымал Ондарның күүсеткен хөөмейин «Тыва хөөмейниң виртуозтары» деп 2002 чылда үнген компакт-дискиден дыңнап ап болур. Маржымал Очуровичиниң дугайында аңгы-аңгы авторларның эвээш эвес парлалга материалдары үнген. Ынчалза-даа ооң кылып чораан ажыл-чорудулгазын кыска үе, кыска хемчээлге чугаалаары болдунмас херек. Амгы үеде «Хоомей» төвү Маржымал Ондарның дугайында бүгү талалыг монография-номну бижип белеткеп турар.

Тыва культура, тыва хөөмей 1996 чылда улуг чидиригге таварышкан, Ондар Маржымал Очурович ол чылдың апрель 23-те, 68 харны харлап алгаш 42 чыл кады чурттап эрткен эжи Хоор Дагбаевнадан, ажы-төлүнден, арат-чонундан чарлып чоруткан.

Маржымал Очурович улусчу педагогиканың, тыва хөгжүм херекселдериниң, тыва хөөмейниң хөгжүп келген төөгүзүнде балалбас исти артырган кижилерниң бирээзи. Бо үеде элээди хөөмейжилерниң аразында эртирип турар чаңчыл болган «Сарадак» мөөрейи дээрге, ооң чырык адынга, кайгамчыктыг талантызынга, катаптаттынмас овур-хевиринге мөгейиг-дир.

---