Хая-дашка чаңгы болган Каргыраамны салып берейн… (Алдын-оол Севектиң 50 харлаанынга)

Севек Алдын-оол Дакаш оглу (паспорт езугаар хөөмейжини Дакашович деп, а адазының адының бижилгезин Такаш дээр). 1962 чылдың октябрь 27-де Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунуң Мугур бажынга, Чылгы-Өдээ деп черге хөй ажы-төлдүг малчын арат өг-бүлениң үш дугаар оглу бооп төрүттүнген. Ачазы, Севек Такаш Салчак оглу, ук төөгүзү Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренден үнген, ол чоок-кавыга алдаржаан дарган, кончуг ус-шевер, тулган аңчы кижи чораан. Кышкы кежээлерде кыска-кыска тоолдарын ажы-төлүнге ыдып берип, оларын узун-суук каргыраа, хөөмейи-биле өпейлеп өстүрүп каан. Авазы, каскаан-иргит уктуг Дыртык Мыйман уруу, ус-шевер даараныр, ырлаар-кожаңнаар, хомустаар салым-чаянын оглунга дамчыдып берген.

Ол онгу класска өөренип тургаш, Кызыл хоорайга болуп эрткен республика чергелиг «Хөөмей» фестивалынга бирги чергениң дипломантызы болган. Оон эгелээш, профессионал сценаже Алдын-оол Севектиң кокпа-оруу изеттинген. Школаны чүгле доостум бе, дооспадым бе дээн ышкаш, доозукчуларның эртенги хаяазын уткаан соонда-ла, Кызыл кирер дээн чүък машиназының кузовунга олурупкаш, ырда кирген дүдүскөктүг Чеди-Тейниң уунче караш дээн.  Чаңгыс-классчылары машинаның доозуну читкижеге үр-ле холдарын чайып туруп калганнар. Тываның ат-сураглыг күрүне ансамбилинге ажылдай бердим бе, бербедим бе дээн ышкаш, ол-ла дораан-на Кубаже Дакаш оглу Алдын-оолдуң оруктарының нарын хээзи оон-даа делгем шөйлүп чорупкан… Ол үеде Кызыл-Хая хамаанчок, Мөңгүн-Тайга кожууннуң төвү Мугур-Аксы ортумак школазының бүгү сургуулдары байырлыг чыскаал үезинде Алдын-оол Севектиң адын чоргаарал-биле билип ап, катап-катап башкыларындан дыңнап турганнар. Аныяк хөөмейжи 1983-1985 чылдарда Ыраккы Чөөн чүкке шериг албанын эрттирген. Шеригден келгеш, эрги ажылынга улаштыр ажылдавышаан, Кызылдың уран чүүл училищезин бот-өөредилге-биле доозуп алган. 1986 чылда ол ССРЭ-ниң Бүгү Эвилел чергелиг аас чогаал конкурузунга ийиги чергениң дипломун чаалап алган. «Саяннарга» он чеди чыл ажылдаан үезинде Россияның янзы-бүрү хоорайларынга, даштыкы күрүнелерге каш удаа үнүүшкүннерни кылган. Кажан тыва улустуң хөгжүмнүг аас чогаалы оон-даа нептереп, бажы ковайып келген үелеринде А.Д. Севек сураглыг «Тыва» аас чогаал бөлүү-биле Европа чурттарын эргип кезээн. 1998-1999 чылдарда ыраажы-хөөмейжини  «Ят-Ха» бөлүүнүң удуртукчузу Альберт Күвезин кады ажылдаарынче чалаан. Фолк-рок угланыышкынныг бөлүктүң нептереңгей «Алдын дашка» болгаш «Далай белдири» деп үнген дискилеринде ооң үнү, хөөмей-сыгыды бижиттинген. Бо үелерде «Ят-Ха» бөлүк делегей чергелиг билдингир фестивальдарга удаа-дараа киржип, чоннар аразынга диңмиреп, ат-сураа дыргын апарган. Дакаш оглу Алдын-оолдуң оруктарының нарын хээзиниң чуруу улам-на элдеп тоолзуг ораннарже одуртуп чоруй барган: Европаның Голландия, Англия, Швеция дээш, чүгле Каттышкан штаттарның безин та чежези чүве! Ол четкен черлериниң санын санап, салаа базып көөргеттинип-даа чорбаан. Элдеп-эзин нарын оруктар катап база каптагайны кайгаткан каргыраажыны хайыы черде хайыралыг төрээн сууру, Мөген-Бүрен сумунуң Кызыл-Хаяга эккелген. 1997 чылдан бээр Алдын-оол Дакаш оглу уругларның уран чүүл школазынга хөөмей башкылап, хөгжүм херекселдериниң янзы-бүрү хевирлерин кылып эгелээн. 2003 чылда болуп эрткен дөрт дугаар бүгү делегейниң «Хөөмей» симпозиумунуң шуулганынга бодунуң даарап алган идик-хеви болгаш чазап кылган ча-хомузу-биле чонну кайгадып, каргыраа-хөөмейиниң тускай аян-шинчизиниң бай-байлак курлавырын бараалгаткан. Ук мөөрейге Дээди шаңналды жюри-даа, көрүкчүлер-даа бир үн-биле, маргыш чокка А.Д. Севекке тывыскан. 2007 чылдан эгелээш, ооң ат-алдары, ачы-хавыяазы улам-на алгып, немежип турган: Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи,  Делегей чергелиг Казахстанга эрткен «Азия үнү» деп фестивальдың «Азияның мөңгүн үнү» шаңналының лауреады, Россияның «Улустуң найыралы» орденнниң база МАР-ның «Уран чүүлдүң тергиини» деп медальдың эдилекчизи болган. 2011 чылдың сентябрь 12-де А.Д. Севектиң үре-садызын салгаан ажы-төлү, уйнуктары болгаш ынак эжи Саяна Сотовна хенертен аар ажыг-шүжүгге таварышканнар. Ол чидиригни чүгле тыва чон, оон-моон дузазын көргүскен тыва хөөмей-сыгыттың мөгейикчилери, эш-өөрү эвес, а «дүне безин чырып көстүр» Биче-Мөңгүн, ооң баарында агып баткан Мөген-Бүрен хемниң эриктеринде удур-дедир көржүп алган Кызыл-Хая, Кара-Хая – бүгү долгандыр хүрээлээн бойдус база билген дег болган. Ол хүн Алдай Саян Таңды Тываның кудараан кудай-дээриниң өл-чаъзы хөөмейжиниң хөңнү болган төрээн суурунуң чонунуң ыы-сыызы-биле катай-хаара холужуп турган… Шак мындыг байлак допчу-намдарлыг хөөмейжи, ыраажы, хөгжүмчү, ус-шевер башкының салым чаяанының өске талаларын санаар болза: амданныг чем кылыр повар, даараныкчы, аңчы, ырлар чогаадыр композитор, улустуң аас чогаалының эдилекчизи  дээш-ле баар. А.Д. Севектиң шүлүкчү болгаш чогаалчы салым чаяанының көскү херечизи болган «Өртемчейниң нарын хээзи» деп ном эрткен чылын Тыва Республиканың культура яамызының деткимчези-биле чырыкче үнген. 2011 чылдың июнь төнчүзүнде Тываның гуманитарлыг эртем-шинчилел институдунуң эртем архивиниң мурнундан Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүрен суурже командировкалап чораан бис. Хүндүлээчел, бичии сеткилдиг мөңгүн-тайгажыларның өмүнээзинден дараазында информантылар – Cалчак Өшку-Саар Бырышкаковна, Салчак Бызай-оол Бырышкакович (1940-2011), Салчак Седии Сереновна, Успун Кара-оол Иргитович, Намгай-оол Адыг-оол Сааяевич, Иргит Алдын-оол Чамзыевич, Иргит Дадар-оол Шагдырович, Иргит Ульяна Мамбыштаевна, Нордат Минчеймаа Хертековна, Нордат Хуваа Хертековна, Хертек Ульяна Даржааевна, Саая Марта Сарыг-ооловна,  Севек Саяна Сотовна, Чамбал Дугул-оол  Хертекович дээш, оон-даа өскелер Алдын-оол Дакашович дугайында бар-ла билир чүүлдерин сеткилиниң арыындан чугаалап берип, боттарының бодалдары-биле үлешкеннер. Чогум-на эвээш хуусаалыг хүннерде чаңгыс чер-чурттуглары, төрел-дөргүлү болгаш уран чүүл ажылдакчылары-биле каяа, каш шакта ужуражып чугаалажырын дугуржуп берип, Алдын-оол Дакашович боду дузалашкан. А.Д. Севектиң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-чорудулгазының болгаш ооң дугайында сактыышкыннар чыгган «Каргы хемден каргыраажы» деп номнуң өзээн ук командировканың материалдары тургузуп турар. Ынчангаш чаа номнуң чырыкче үнер салым-чолун  ооң чаңгыс чер-чурттугларының киржилгези болгаш деткимчези-биле шиитпирлеп бээр боор деп идегээр-дир бис. Ам дараазында соругдааштың четпээн чүүлү ам-даа көвей, салым-чаяаны  чаңчылдардан чаяап-бодараан хөөмейжи башкының 2011 чылдың  чайның башкы айының ортаа үезинде Тываның эртем шинчилел институдунуң эртем архивинге бижиткен чугаавысты номчукчуга таныштырар-дыр бис. Ук чугааның сорулгазы колдуунда хөгжүм терминнериниң дугайында болганда, чамдык айтырыглар хөгжүмчү эвес улуска билдинмейн-даа баар чадавас. Ындыг-даа болза, аравыста ам-даа дириг ышкаш, ооң арттырып каан аудио, видео бижилгелеринде бар чүүлдү ооң чоок кижилеринге, дөргүл-төрелинге, уран талантызының мөгейикчилеринге бараалгадыры чугула бооп турар. -Алдын-оол Дакашович, игилди кажан ойнап эгелээн силер? -Борис Монгуш ( Тываның Улустуң хөөмейжизи, амгы үеде Кызылдың 9 дугаар школазында хөөмей башкызы ) элээн игилдээр кижи, ооң сөөлүнде Монгуш Каң-оол Моолга моринхуурга ойнап өөренип алгаш келген. (Баштай Саяннарга 1980 чылда ажылдап кээримге, Каң-оол  аңаа танцылап турган кижи, ооң соонда оркестрге баянга ойнап турду. Культура яамызының мурнундан Моолга албан-биле доозуп алгаш келген. Харааданчыг чүве, ол 1998 чылда чок апарган). Оларны өттүнүп тургаштың, 1980 чылдар төнчүзүнден бээр чоорту игилге ойнап өөренген мен. -Силерниң каргыраалаар аяныңарны эдерип, өттүнүп чоруур аныяктардан кымнарны адап болурул? - Аадырам, дуу Бии-Хемден болду бе, кайызы болду? Күүседир аяннары аңгы дээрден башка, үннери харын бичии дөмейлежип турар. Кижи бүрүзүнүң үн тембри аңгы-аңгы апаар. Чиңгине каргыраалап турар бо аныяктарның аттарын таптыг сактып албас кижи-дир мен. Кайы-даа үеде каргыраалаар улус эвээш бооп турар. Көрүлделерге эскерип турарымга, эң эки каргыраалыг улустар беш хире кижиден көвүдевес-тир. Оларның аразындан чогум мээң аянымга өттүндүр салып чоруур ийи-ле кижи эскерген мен. Каргыраа нарын-дыр ийин ылап-ла, аялгазын ол-ла хевээр кара олчаан кылдыр өттүнүптер деп чүве болдунмас. Чоокшулаштыр дыңналып-даа турар болза, кижи бүрүзү бодунуу-биле салыр болгаштың, аялгаларны каяа доктааптарын, эптиг аргаларын база ажыглаары аңгы болур. Шуут-ла мээң каргыраам өттүнүп тур дээрге, ол шын эвес апаар, чараш база эвес апаар. Мен ышкаш каргыраалаптар кижи-дир, ол мээң үнүм-дүр дээрге, кижи бүрүзүнүң бодунуң тускайлаң төрүттүнген, төрээн үннүг болганда, ол мээң каргыраам деп, кижи канчап ынча дээр боор. Чамдык оолдарның аразында хөлчек аянныг, чараш каргыраалар бар-дыр ийин. Оларны чамдыкта шенеп көрейн дээш, өттүнгештиң безин кижи шыдавас боор чорду. -Каргырааның хевиринге чыландык хамааржыр бе? -Ийи хонук бурунгаар национал оркестр клазынга каш кижи чугаалажып чыттывыс. Чыландык биле канзып деп хевирлерни сайгаржы бээривиске, кижи бүрүзү бодунуң фантазиязының аайы-биле тайылбырлаар болгаш нарыыдай бээр чорду. - Хөөмей ийи кол хевирлиг деп бодалыңар быжыг хевээр бе? -Ийе, хөөмей болгаш каргыраа деп. Өскелери хөөмейниң адырлары, аргалары-дыр. Сыгыт база хөөмейге хамааржыр. Эң-не кол үндезини - хөөмей-дир ийин. - Сыгыт каргыраа-биле катчы бээрге, ындыг хевирни канчаар адаарыл? - Ону чамдык улус канзып - даа , чамдык улус чыландык-даа дээр. Бистиң адаарывыс-биле канзат дээр. - Хөөмейжилерниң аразында бот-боттарын билчип кааптар хире тускай терминнер бар бе? - Колдуунда аргалар болгаш хевирлер аттары хамааржыр: думчуктаар, бырлаңнадыр … дээш оон-даа ыңай. Колдуунда хөрек-биле алыр , боостааже тыртып … дээш, чижээ, улуг хөөмейжилер аныяктарны сайгарып оргаштың: « хөрээнче тыртпайн, боостааже ээй тырттыпты , ынчангаш үнү ажык дыңналып тур» - дээн хевирлиг чугаалажыр-ла боор чүве. Күштүг үн ам хөректен үнүп кээр болгай. Хөөмейге-даа, каргыраага-даа тынышты шын салып алырынга хамаарышкан сөстер кирип болур. - Силерни бир катап машина таварыптарга, бүдүн-бүрүн үнген дээр болгай? - 1999 чыл чоор бе? Бир-ле куда болуп турган черге болган чүве. Куда сөөлзүрей бергенде, улус аңгы-аңгы кылдыр үзүктелип, тарай берген. Бис база дөрт кижи шала озалааш орган бис. Артывыста турган УАЗ-469-ту бир эзирик кижи мунупкаштың, бистиң кырывысче халыда берген. Тура халып чыдырымда-ла, ол-ла-дыр, дугуйлар ооргамны узун дургаар кырлап чоруй барган. Мурнумга олурган кижини хөрээнден кырлап эрткен. Ол кижиниң холу уштуна берген, мээң бир кулаам бүрүжүп калганы ол-дур ( каттырар ). Харын-даа машина иштинде чолаачыдан өске кижи чок болган. Туруп, оңгарлып кээримге, аксым иштинде бир-ле чүве бар, уштуп экээримге, даш кире берген болган. Диштер база шупту катай турлу берген болган. Эрнимни суг та каш черден даараан турган чүве. Харын-даа ол чер шаандагы чымчак өдек чер болгаш, кайывыс-даа ажырбаан. Кадыг болган болза, ат болур турдувус ыйнаан. Бо диштерни үш-даа катап кылдыртканым ол-дур ийин. - Кылымал диштер-биле хөөмей салыры берге ыйнаан? -Чогум каргыраа, хөөмейге ажырбас, сыгыт харын үнмейн баар. Чүге дээрге үстүкү таалай-биле дыл катай ажылдаар болгай. Кылымал таалайга дыл барып үзерге, үн шуут кайнаар-даа чоруй барганы билдинмейн баар ( каттырар ). Симпозиумга протез кедип турганым ол-дур ийин харын. Баштай каргыраалап каапкаш, оон сыгыт-хөөмейни холуй салырда, ынчан ча-хомус база турган болгай.  Ону эде тыртып алыр деп турган кижи бооп, уштуп каапкаш, хөөмейлеп-сыгыртып турганым ол-дур. Чогум каргыраага шаптыктавас аан. -Бодуңарның күүсеткен үн бижилгелерин чыып турар силер бе? _ Бодумга черле чыып көрбээн мен. Оралдажырга-даа, чоорту чидип каар, улус холунга баргаш, уттундуруп каар боор чорду. - Элээди оол турар шааңарда улуг улус канчаар кожамыктаар ийик? -Чер-черлер аайы-биле кожамыктар аңгы-аңгы болур. Чижээ, тарбаганнарны Шегетей улузу кончуг кожамыктаар улус чораан. Алдыы-Ыймааты, Үстүү-Ыймаатыда те-чуңма хөй болгаш, ол чер улузу ооң дугайында ырлажырлар. Тарбаганнар часкы, чайгы үеде кастынып оъттаар болгай. Тарбаганнар казып оъттаар Дазыр даштыг Шегетейлер _ деп турар ырыда «дазыр оъттуг» дээр бе ам, ында хөлчек сүстүнүп чыдар оът-даа чок, дашкыр чер  боорга, дазыр болбайн канчаар.  Ынчангаш тарбаган чиир дазылдарын боду-ла шилип, тып чиир амытан-дыр ийин. Бо кожамыкты Борис Херлии кончуг эки билир. -Ол чер улузу чеже янзы аялгага кожамыктаарыл? - Аңгы-аңгы. Аныяк үемде суг дээрге, көдээге улуг улус куда үезинде, азы кожа аалдар хөөрешкенде, колдуунда херээжен улус хөлчек кожамыктаар. Дөрт-беш кижи дөрт-беш янзы аялгаларга суг салыр боор. - Ол аялгалар чиңгине Мөнгүн-Тайга улузунуң бе? - Өске кожууннарга хамаарышпас хире үш-дөрт хире аялга бар. Ам эскерип чоруурумга, ооң мурнунда безин херекке албайн чораан мен. Мындаа «Дембилдейге» оолдарны өөреткеш, бурунгу аялганы өөредип чадап каан мен. Ам сактып орарымга, мээң аныяк чаа эгелеп турган үемде чеден хар ажып, сезен хар чедип чораан ирейлер чораан. Ол кырганнардан дыңнап турган аялгаларым шуут каяа-даа дыңналып көрбээн. Ийи-үш хире кожамыктарны сактып алганым-биле өөредиримге, бо улус сактып шыдавас боор-дур. Кижи бодаарга, ында нарын чүве чок чүве дийин. Солужуп турар размерлер, сөсте кандыг-бир ажык үннүң узап турар черлеринче ынаар кирип албас улус болду ( ырлаар ): Дөртен-Ала төнген болза, Дөргүн сыңмас тур-ла деппе, Төрел чону төнген болза, Дөрде сыңмас олур деппе _ дээш, улай хөөмейлеп чоруй баар. Аялгазы шуут бир тускайлаң болуп турар. Сценага шоолуг дыңналбаан база бир ыры: Алаак шыкта аңгыр эдер Аза берген аңгыр боор бе, Алдыы аалда аъттар турар, Аалчылар келген чоор бе? Дөргүнекте аңгыр эдер Төрүп алган аңгыр боор бе… Шак ындыг мээң чажымдан-на дыңнап өскеним аялгалар уттундуруп бар чыдар боор-дур. - Чогааткан ырларыңар санап көрген силер ыйнаан? -Хаарын ам, алды-чеди хире бар ирги бе? Чамдык улус элдепсинип, нарын-дыр дээр база боор. Ноталап бижээн ырның тускай аян-хөөнү, эң-не чулуктуг черлери чидип чоруй баар, аргажок эң-не кол чуруун уттундурбас кылдыр арттырып аар, оозу эки. - Чылгычылар аразынче үргүлчү эвес-даа болза, черле кирер-дир силер бе? - Ийе, бо-ла таваржыр мен. Оларның ажыглаар сөстери, чаңчылдары-даа бир тускай улус. Он чеди – он сес харлыымда бир-ле чылгычылар аразынга чеде бергенимде, черде аныяк аът чыдар де. «Соялып калган-дыр» дээрге, мен баштай билбес болган мен. Ачамдан кээп айтырарымга, акталап кааптарга, чамдык шимченгир болгаш хенертен угдунмайн баар малдарны ынча дээр болган. Амгы үеде ажыглаттынмайн барган «мербегей» дээн хевирлиг, утказы чараш сөстер дыка хөй-дүр ийин. - Тыва чугаада хөгжүмге хамааржыр ындыг сөстер бар бе? -Хоочун игилчи кижи аныяк хөгжүмчүге игилдиң үнүн канчаар эдиктир ойнаарын тайылбырлап орда, бир дыңнаан мен. Оозу игилдиң бодун айтыр салаазынга деңзилей тудуп олуруп-олуруп, көргеш: «Үнү ам-даа дунук-тур, алгызын катап адыра союп каапкаш, игилдиң хымыш бажын ам-даа эки чугаладыр чонувут» - дээн. Игилдиң деңзизи  бажынче чайып турар болза, үнү база ужунче эрттирбес, чүгле бажынга тыыңайнып туруп бээр хевирлиг. Ийи дугаар көрген чүүлүм: «Алгызын чоокта чаа шап каан кижи мен» деп, өг хараачазында азып каан турган игил көргүзерге, тепкези шуут хөмнү эмин эрттир ыя базып турар хевирлиг болду. Хоочун ол-ла игилчи: « Ыжы ханмаан-дыр , ам-даа ыштавыт» - дээр болгай. Тускай ыштык деп чүвени Үстүү-Ыймааты деп черге көрген мен. Элээн улуг девискээрде хавак черде оңгар-даа казып каан, адаанда от салып турган чер база бар. Улгады берген честем кижи: «Бо дээрге ыштык деп чүве-дир» - дээрге, кайгаан мен. Шаанда улус алгы-кеш, көгээржик дээш, безин чадаарда игилдиң ыяжын безин кургадып, ыштаарда ажыглап чораан. Хавак адаанга оңгар каскаш, кырынга база элээн оңгар каскаш, аңаа хамык ыштаар херекселдерин киир суккаш, кырын дуглааштың, хавактың адаанга от салып каар. Чалбыыш ынаар барбас, чүгле ыжы чедер. Каш-даа хондур аңаа чыдар. Ыштыы ханмаан көгээржик суг болза дораан ыйлып азы бүрүжүп каар. Эки ыштап каан алгы-кеш шык өттүрбес боор.

• Бир дугаар бодуңарны кандыг хөгжүм херекселинге үдеп эгеледиңер? Дошпулуурга. Кайы үнге хөөнүм дүгжүп турганын сагынмас-тыр мен. Кижи мергежээн тудум, ырлаар үнүнүң кызыгаары сайзырап, күүселдениң аргалары улгадып орар болур. Хөөмейниң суг болза, аас иштинге  күүседир аяннарны таарыштырары чоорту билдинип кээр.
• Силер өөреникчилерге билип алзын дээш, кандыг сөстер ажыглаар силер? Тыва дылга чедингир кылдыр тайылбырлаарын кызыдар мен. Чижээ, тональность деп сөстү: «Хөгжүм херексели чок-даа болза, хөөмейжи кижиниң бодунуң эгелээр үнү» деп чугаалаар-дыр мен.
• Шериг соонда филармонияга ажылдап тургаш, кажан училищеге кирип алдыңар? 1988 чылда Владимир Монгуш, Борис Монгуш суглар-биле ыяап-ла бот-өөредилге-биле өөренир силер дээрге, душ бооп дужаап кире бергеш, ам арта дораан-на ийи дугаар курстан өөренип эгеледивис. Бористи игилге виолончель башкызы, мени бызаанчыга скрипач херээжен башкы өөредип турган. Владимир ксилофонга ойнап турган.
• Училищеге өөренип алган билииңер хөөмей башкылаарынга ажыглаар-дыр силер бе? Ийе, ол дыка дөгүм боор чүве.
• Аялганы чогаадырда, бажыңарга кирип кээр бе, азы ойнап оргаш бижиир-дир силер бе? Шүлүктү номчуптарга-ла,  тааржыр аялга чайгаар билдине бээр. Болганчок дүжүмде чараш аялгаларны хөлчок таптыг дыңнап алгаш, оттуп келгеш, сактып чадап каар мен. Сагышка кирип келген ышкаш чараш сөстер база ындыг.
• Хөгжүм херекселдерин кылыр дуржулгаңар Мөген-Бүренге эгелээн бе? Чок, маңаа хомус, дүңгүрнү кылып турган мен. Танцыга дөрт аңгы хамга суг: ак, кара, кызыл, ногаан кылдыр дүңгүрнү кылган мен. Оон колдуунда хууда чагыглар кылып эгелээн мен. Хамнаашкын нептерээн үеде улус мырыңай мурнун былаажып турган болгай.
• Бодуңар хамнаар силер бе? Чок, артыжанып азы чок болза, черге аңнап-балыктап чорааш, улуг улустан көрүп алганым-биле шайым үстүн өргүп, чажыым чажып ужур сагыыр мен.
• Чалбарыг сөстерин удур чогаадыр силер бе? Колдуунда билип алган, дыңнап алган аайым-биле ажыглаар мен. Ындыг сөстер элээн хөй-дүр ийин.
• Чер-суг, тайга-таңды ээлеринге чүдүүр силер ыйнаан? Чүү каракка көстүп, чүү кулакка дыңналып турарыл, ындыг чүвеге чүдүп чоруурга, ажырбас боор. Ийи-чаңгыс ном-судурга база олурар-ла-дыр мен. Уруг-дарыг сылданы бергенде, ырак орук, чер чоруурда азы бодум коргупканымда, номчуп аар кыска тариналар ажыглаар-дыр мен.
• Бодуңар мал-маган тудуп тур силер бе? Улуска чагып кааш, одаар ыяжын белеткежип, каникулдарда чайлыг үеде кадаржып бээр-дир мен.
• Силерни Алдай-Таңды Тывазының сураглыг хөөмейжизи деп хүндүлээр ийик бис? Черле «Таңды» деп сөс-биле кады адаттынар «Алдай» деп сөс чүдүп-даа турар кижиниң аксындан, чуртун мактап ырлаан-даа кижиниң хөңнүнден үнер боор шээй.
• Кожа чыдар алтай чонну тывалардан канчаар аңгылап болурул? Чок, аңгылаар чүве кайда боор? Чер-чурт кожа-хелбээ, олар колдуунда куда-хувуй, төрел-дөргүл-даа бооп кээр.
• Боо мажызын кажандан бээр базып өөренгениңер сактыр боор силер аа?  Он үш - он дөрт  харлыымдан бээр аңнаваан аң кайда боор: койгун-тоолай, тарбаган-күжүген, те-чуңма, элик-хүлбүс дээш… Бо назынымда улуг аң деп чүвеже боо арнып көрбээн кижи-дир мен.
• Тайга-таксылга хөөмей-биле аң сегиртир деп бодал турган боор аа? Бичии-ле хамаарылга чок дааштан олар хоя бээр. Те-чуңманы кайы-ырактан каргыраалап шенээн мен. Дыңнап каапкаш, бөлдүнчү бергеш, кезек када бир хөктүг кылдыр элээн дыңнаалаар-ла болгай. Оон хоюп маңнажы бээр чораан.
• Саазынны хат ышкаш челбип тургаш каргыраалаар аргаңарны бир катап көрген мен ийин? Чаңгы үннер дугайында бодал дыка солун-дур ийин. Каргырааның суг болза чаңгызы адышка дыка илдең болур. «Ятха» бөлүү-биле чорааш, ол арганы шенээримге, өске улус сонуургаар боор чораан. Тывалар мурнунга сценага саазын челбий бээрге, каттыржы бээр боор чорду. Ийи удаа ажыглааш, соксап калган мен.
• Артист мергежилиңерниң болгаш башкы ажылыңарның кайызын канчаар үнелеп чоруур силер? Аныяк тургаш артист ажылга дыка бердинип, сценаже артында девиржип үнер турган мен. «Аадырам, ол бир хейден артык кылдыр салыптайн» суг дээн ышкаш бодалдар башка кирип кээр турган. Амгы үеде башкы ажылы нарын-даа болза дыка солун болуп тур. Арай-ла сонуургалдыг оолдар көрүлделерге киржип чоруп тургаш, школа соонда өскээр өөренип чоруй баарга, харааданчыг боор-дур. Хөөмейни өөредириниң талазы-биле  тускай методика ам-даа турумчуп доктааваан болгай, ооң дугайында бодалдар дыка хөй…

  Чугааны 2012 чылдың июнь 16-да ТИГИ-ниң эртем архивинге чоруткан Ульяна Монгуш.