Ногаан аът дег алыс шын
Тываның салым-чаяанныг чогаалчыларының бирээзи чораан Антон Үержааның биске арттырып каан шүлүктеринден чогаалчының уран мергежилиниң бедиин болгаш тыва дылдың уран-чеченин бадыткаан чечен-мерген одуругларны хөйү-биле көрүп болур бис. Ооң чогаалдарында уран мергежилди аныяк чогаалчыларга өөредиг кылдыр көргүзери күзенчиг. Чижек кылдыр А. Үержааның “Ногаан аът” деп шүлүглелиниң кайы хире ханы уткалыг бижиттингенин база көрүп болур. Шүлүглелдиң адын безин бир онзагай тывызыксыг адаан. Ногаан аът деп чүл ол?! Херек кырында амыдыралды ногаан аът бар эвес, ооң-биле автор чүнү сөглексээнил?
Ногаан аът деп чүл дээрзин чогум тыва кижилер дыңнаан болур. Тыва чоннуң оран-таңдызынга чүдүүр хам чүдүлгезинде Оран-Таңды ээлери, Аза-Четкелер, Диирең дээрге аңаа таварышкан кижиге эки чүүл кылыксаар буянныг кижинниң овуру. Лириктиг маадырга диирең бодунуң дугайында чугаалап орар кылдыр шүлүглелдиң үшкү эгезинде көргүскеш, мындыг уран-чечен одуругларны киирген:
Ада-ием, салгалым чок,
Аалым-даа чок, чуртум-даа чок,
Өзер назын, өлүм билбес
Өлчей-даа чок амытан мен.
Салымым бак... Ынчалза-даа
Күчүлүг мен, шыдалдыг мен.
Сагынганым чаяап каар мен,
Күзээнимни күүсеп каар мен.
Аза-букка акташкан мен,
Ачы-буян албызы мен.
Ээ көрген амытанның
Эктин ажыр шаңнаксаар мен.
Дииреңни айбылаарга, чүнү-даа тып эккээр дижир. Улаштыр-ла ам чүнү эккеп берейн деп дилеп туруп бээр. Бир эвес Диирең олчаан чоруй барзын деп бодаар болза, “Ногаан аът херек” дээр. Ногаан аът чырык чер кырында чок болганда, диирең ону дилеп чоруп бээр. Олчаан келбейн баар дижир. Ынчап кээрге “Ногаан аът” дээрге, чок, азы кажан-даа тывылбас чүүлдүң овуру бооп турар-дыр. Ынчаарга автор ук шүлүглелинге бир-ле тывылбас чүүлдүң дугайында бижээн деп база болур. Бо овур-хевирниң бир чараш талазы чүл дээрге, тыва аас чогаалдан үлегерлеттинген болганда, езулуг тыва овур-хевир бооп турары. Ук шүлүглел алызында 1990 чылдарның эгезинде коммунизм дүшкен соонда, чуртка кезек ужу-бажы билдинмес дүшкүүрлүг үеде бижиттинген. Ынчангаш автор ук чогаалынга колдуунда коммунизм үезинде чуртка болуп турган байдалдарны болгаш оларның түңнелдерин көргүспүшаан “Шын деп чүл?” деп айтырыгны көдүрген.
Дыка хөй чылдар дургузунда чуртка коммунизм бүгү чонну башкарып келген болгай. Коммунизмниң аайы-биле тыва чоннуң амыдыралы дыка өскерилген. Кодан-кодан малдарын колхоз-совхозтарга дужаапкаш, коммунизмниң тугунуң аайы-биле өөренип, чурттап чораан дыка хөй улус сөөлүнде барып, хенертен коммунизм дүжүп каарга, улаштыр канчаар чурттаар ужур-утказын билбейн турганнар. Дыка хөй улус арагалап, будалып эгелээн. Аныяктарның алдынар аажы-чаңы, культуразы өскерилген. Дыка хөй актыг араттарны коммунизмге удурланган дээш, узуткааш, оларны он-он чылдар дургузунда чоннуң дайзыннары деп адап чораан. Сөөлүнде барып коммунизм дүшкен соонда “чоннуң дайзыннары” – хайыраан оолдары; “төлептиг коммунистер” чораан улустар – “бак улус” апарган.
Ынчангаш ол үеде чоннуң аразынга билдинмес байдалдар тургустунуп, “Шын деп чүл?” деп айтырыгны удаа – дараа көдүрүп турган. Ынчап кээрге автор ол үениң овур –хевирлерин чогаалынга чедингир чурувушаан, ногаан аът – биле шак ол билдинмес “Шынны”, азы чуртталганың утказын илереткен. Дииреңниң безин тып шыдавазы Ногаан аът – биле Алыс Шынны деңневишаан, автор чуртталганың утказы ол хире билдинмес деп ханы бодалды илередип турар. Ооң бадыткалы болур одуругларны база көрүп болур бис.
Канчап, чүү дээш хинчектенип чоруурумнуң
Харыызы чок. Диирең – даа ону тыппас.
Шүлүглелдиң адын шак ынчаар ойзу адааш, ооң эң баштайгы одуруунга автор “Күзелиң чүл?” деп айтырыгны артында-ла ийи улай анаа эвес салган. Чүге дизе Антон Үержаа сөс-биле ажылдаар бедик мергежилдиг болгаш, сөс, домак бүрүзүн эң чедингир кылдыр шын ажыглаар, анаа-ла аяннажылга бодап кирип келген артык-дудуу сөстерни чогаалынга киирбес дээрзин ооң өске-даа одуругларындан чоорту көре бээр бис.
“Күзелиң чүл?” “Күзелиң чүл?
Күүседип бээйн, дужаап тур!” – деп,
Адыр кулаам коңгалаарга,
Арагадан эккел дээн мен.
Шүлүглелдиң бирги эгезиниң баштайгы кезээниң ниити утказында автор лириктиг маадырны Дииреңге таваржы берген, аңаа чүнү эккелдиртип алырын билип чадап, муңчулап турар кылдыр көргүскен. Ол дээрге чогаалдың сюжединиң дүүшкүн кезээ. Ону ол мындыг одуруглар-биле дооскан.
Адыр, шак бо Дииреңниң
Ажыын көөр бе? Чүнү негээйн?
Күжүр бодум элеңейнип,
Күзеп, дилеп чоруурум чүл?
Шыырак чогаалчылар чогаалдарынга кандыг-бир төөгүнү, азы болуушкунну анаа-ла медээ уткалыг чырыдарын бодавас, аргалыг-ла болза, овур-хевирлер дамчыштыр ону ханы уткалыг кыылдыр, номчукчу бүрүзүнүң сеткилин хөлзедир, бодандырар кылдыр көргүзерин оралдажыр. Ынчап кээрге авторнуң бижээн үстүнде одуругларда көдүрген айтырыглары кижи бүрүзүнге хамааржыр. Бо чуртталгада кижи бүрүзү бодунуң амыдыралы дээш кызып, чуртталгазының алыс утказын, бодунуң аңаа туружун болгаш ооң ниитилелге ажык-дузазы кандыг ужурлуун дилеп чоруур болгай.
Шүлүглелдерниң бирги эгезиниң ийиги кезээнде коммунизм дүшкен соонда чуртка болуп турган кризис үезин көргүскен одуруглар бар. Ол үеде кандыг-бир садыгга бараан келген болза, ооң даштынга оочуурлаан кижилер хөй турган. Ол оочурларның төнчү чок чыгыы узунун, чылар-чылбазын автор чечен-мерген чуруп тура, хенертен ол оочурну литературлуг овур кылдыр ажыглап, ханы уткалыг философчу бодалдар киирипкен.
Оочур чылбас. Чүнү бээрин кым-даа билбес,
Орта мен бе, хупуразын, адыр-адыр,
Төнчүзү чок ээлчег-дир бо, танып кагдым,
Төрүттүнер бертинде-ле турбадым бе:
Өртемчейге төк кээп дүжер мурнумда-ла,
Өндүр Оочур орнум хостааш, манап турган.
Аймаан, могаан, өөрээн, дилээн, баскылашкан,
Ары өө дег, шак бо чыскаал – чуртталгам-дыр.
Ол узун Оочурнуң овурун шак мынчалдыр чуруп, автор ооң-биле чуртталганы, бир-ле чүүлдү чедип аар дээш кызып чоруур кижилерниң амыдыралын бир-ле улуг Оочур кылдыр көргүзүп эккелген. Шак ол улуг оочурлуг амыдыралда чүү-даа болуп турар. Автор ук шүлүглелдиң дараазында эгелеринге ХХ векте Тывага болуп турган хоозуралдарны көргүскен. Бир кезек үеде чоннуң чүдүп чораан хүрээ-хииттерин, ол хамаанчок аңаа ажылдап чораан лама башкыларны безин узуткап, чоннуң шагдан тура сагып чорааны езу-чаңчылдарын хоруп, хоойлу-дүрүм дээш дыка хөй тыва оолдарны хоругдап, чоннуң дайзыннары дээш адып-боолап-даа турган.
Ынчап кээрге лириктиг маадырның дилеп чоруур күзели чүгле анаа-ла кандыг-бир эт-сеп хевирлиг чүүл эвес, а чуртталганың утказы дээн ышкаш философчу айтырыг. Ынчангаш-ла шүлүглелдиң эгезинде лириктиг маадыр Дииреңге чүнү чагыырын билип чадап, муңчулуп турган. Лириктиг маадырның чедип алыксаан алыс күзели – Ногаан аът болган.
- Ооржак А.С.
