Монгуш Василий Бора-Хөөевич

Монгуш  Василий Бора-Хөөевич

       Василий Бора-Хөөевич Монгуш 1935 чылдын декабрь 17-де Чоон-Хемчик кожууннун Хондергей сумузунун Кажаалыг-Аксы деп черге арат өг-бүлеге төрүттүнген. Оон адазы Бора-Хөө, кырган-ачазы Келдегей база өске-даа чоок торелдери алызындан салым-чаяанныг, тоолдаар, тывызыктаар – аас-чогаалынын эртинезинин шыгжакчылары болгаш нептередикчилери бооп чораан. Василий Монгуш Хондергей эге школазынга өөренип киргеш, Чадаананын № 1 ортумак школазын дооскан. Дээди эртемни Москванын М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединин журналистика факультединге чедип алган. Журналистика ажылынга баштайгы мергежилди «Комсомольская правда», «Тувинская правда» солуннарныӊ редакцияларынга ажылдап тургаш чедип алган. Тыва тоолдарны орус дылче очулдурар ажылга идепкейлиг киржип келген. Чечен чогаалга шенелделерни репортаж, очерк бижииринден эгелээн.

      Парлалгаже баштайгы базымын «Сылдысчыгаш» солунга 1947 чылда кылган. Студент чораан чылдарында-ла Сергей Есенинниӊ «Авамга чагаа» деп шүлүүн очулдуруп алгаш, эш - өөрунге номчуп берип чораан. Шынап-ла, Есенинниӊ уяранчыг одуруглары эргим ада-иезиниӊ оон өөру сургуул оолдар, кыстарга сагындырып, торээн Тывазыныӊ дагларын, хемнерин, хову, шөлдерин оларны сеткилинге көрунчуктелдир чуруп келгилээр турган боор. Василий боду база-ла шулук-биле бууккан сеткилин часкарып ап чораан. В.Б. Монгуш оон соонда А.М. Горькийниӊ, М. Ауэзовтуӊ А.А.Блоктуӊ, А.А.       Прокофьевтиӊ шулуктерин хандыкшыл-биле очулдуруп, кызымак чуткулдуун көргузе берген.

      Василий Монгуш «Тыванын аныяктары» солунга килдис эргелекчилеп, харыысалгалыг секретарьлап, редакторлап ажылдап чорааш, аныяк чогаалчыларны долгандыр эвилелдеп, оларныӊ солун жанрларыныӊ янзы-буру хевирлерин шингээдип алырынга үргүлчу дузалажып келген. Ооӊ идепкейлиг киржилгези-биле редакцияныӊ чанынга аныяк чогаалчыларныӊ «Дамырак» каттыжыышкыны тургустунган. «Дамырактыӊ» баштайгы киржикчилери акшып, чамдыызы Россия Федерациязынын Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигуннери болу берген. В.Б. Монгуш Бугу-эвилел радиозунун Тыва АССР-де тускай корреспондентизинге 1970 чылдан эгелээш, аӊаа бир чыл ажыр ажылдаан. Ол 1971-1986 чылдарда Тываныӊ ном ундурер чериниӊ директорунга ажылдааш, тыва национал чечен чогаалды хогжудеринге, республиканыӊ школаларынга чаа өөредилге номнарын парлап ундурер херекке бодунуӊ толептиг үлүүн киирген.

      1986 чылдан эгелээш, бо хуннерге чедир Василий Бора - Хөөевич Монгуш республиканын теле көргузулге болгаш радиодамчыдылга талазы-биле куруне комитединиӊ даргазыныӊ оралакчызынга ажылдап чораан. «Дамырак» чогаал каттыжыышкынныӊ ажылыныӊ баштайгы хуннеринден эгелээш, Василий Бора-Хөөевич Монгуш сатира, юмор (ынчаарда дузаашкын болгаш шоодуг деп очулдуруп турган) жанрларынга бодунуӊ сундулуун болгаш амыдыралда бар четпестерни болгаш кижилернин алдагдалдыг, аажы-чанында арай хирелиг чуулдерни болган чок эскере кааптарын, уран сөс-биле оларны номчукчуга допчу болгаш тодаргай угаадып билирин илереди берген. «Тыванын аныяктары» солуннуӊ арыннарынга чогаалчынын «Агаар соортуп…», «Кудээзинин кужун коор», «Септелге», «Кадай кыстын чаны чараш», «Кроссворд» дээн ышкаш сатиралыг чечен чугаалары, анекдоттары, юморескалары удаа-дараа парлаттынып эгелээн. Ол чылдарда партия, совет эрге-чагырга «биске Гоголь дар, Салтыков-Щедриннер херек…» деп чарлааны Василий Борахооевич Монгуштун чогаадыкчы ажылынга дорт салдарны чедирип, чогаалчынын хей-аъдын улам кодурген. Чогаалчынын баштайгы ному «Каткы бажы каткан эвес» деп ат-биле 1975 чылда парлаттынып унген. Оон соонда «Кадай кыстын чаны чараш» (1978), «Каттырымзаан чаны чараш» (1980), «Бодун мактаар болбас теней» (1982) деп номнарны парлаттынып унгулээн. Ол чогаалдарнын кол жанры – баштак болгаш шоодуглуг чечен чугаалар болуп турар. Олар-биле ун алчып шулуктер база бар.

    Василий Борахооевич Монгуштун чогаадыкчы ажылыныӊ ниити уг-шиин эскерип олурарга, оон шилип алган тоожулалга-даа, шүлүкке-даа жанры тыва литературага шоолуг нептеревейн турган, чогаалдын база бир янзы аймаа бооп турар. Ужен дортен чылдардан эгелээш, тыва литературага Б.Д. Ховенмейнин «Азаӊ эвес, аъдын-дыр мен», «Идегели оскундурган», «Чонээн доктаал», С. Шойгунун «Салымы бак өлумде», «С. Тамбанын «Донгада кадык», Л.Чадамбанын «Бодан өннук дээн ышкаш чечен чугааларынга, шүлүктеринде, С.Сурун-оолдун, С. Серенниӊ, Ю.Кюнзегештиӊ, О. Сувакпиттиӊ басняларында сатира, юмор аймаанын жанрларыныӊ демдектери бар-даа болза, олар устунде адаанывыс чогаалчыларныӊ чогаадыкчы намдарынга улуг черни ээлевээн, барык-ла чугула эвес барымдаалар болуп артып  каар дээрзинге чигзиниг чок. Ынчаарга Василий Борахооевич Монгуштун чогаадыкчы намдарынга хамааржыыр ол мырынай өске херек – сатира болгаш юмор оон чогаалдарынын кол өзээ болуп, чон ортузунга калбаа-биле нептерээн, номчукчуларнын сонуургалын болгаш чөпсунуушкунун хаара туткан. Ынчангаш Василий Борахооевич Монгушту тыва чогаалга сатира, юмор жанрларынын ундезилекчилеринин бирээзи дизе, частырыг болбас. В.Б. Монгуштун чогаалдары орус, казах болгаш немец дылдарга парлаттынгылаан.

    Россия Федерациязынын Чогаалчылар эвилелинин кежигуну В. Монгушту оон хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржилгезин, республиканын амыдыралын төлептии-биле чуруп коргускен чогаалдарын бедии-биле үнелээш, «Эрес-маадырлыг куш-ажылы дээш», В. Ленинниӊ торуттунгенинден бээр 100 чыл оюн демдеглээри-биле», «Куш-ажылдын хоочуну» медальдарны. «Парлалганын тергиини» хорек демдээ болгаш Тыва АССР-нин Дээди Совединин Президиумунуӊ, РСФСР-нин ном ундурер чери, полиграфия болгаш ном садыыныӊ талазы-биле Куруне комитединиӊ, ССРЭ-нин Журналистер эвилелинин хундуткел бижиктери-биле шаннаан.

 

 

  • Шыырап Д.Э.
В.Б. Монгуштун 60 харлаанынга. – Созуглел : дорт // Аас чогаалынын кавайындан : тыва чечен чогаал дугайында бодалдар / Ю.Ш. Кюнзегеш. – Кызыл, 2014. – Ар. 90-93.