С. Сүрүӊ-оолдуӊ «Анай» деп чечен чугаазы болгаш авторнуӊ ниити чогаадыкчы стили
Чечен чогаалга авторнуӊ уран сөзү, мерген угаадыы, амыдыралчы дуржулгазы каттышкаш, номчукчуларга эстетиктиг амыдырал дугайында чаа билиглерни, ажыдыышкыннарны сөӊнеп келир. Сураглыг прозачы, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Салим Сазыгович Сүрүн-оолдуӊ чогаадыкчы өнчүзүнче хая көрнүп, чоок ө апарган номнарындан авторнуӊ мерген, уран тывыштарын ажыдары-биле чүүлдү бижидивис. «Анай» деп чечен чугаа Улуг-Хем альманагыныӊ «Бичии номчукчуларга» деп кезээнге 1965 чылда үнген. С. Сүрүн-оолду чогаадыкчы намдарыныӊ барык эгезинде бижиттинген бо чогаал сураглыг прозачыныӊ хөй санныг литературлуг чедиишкиннериниӊ бирээзи. Авторга тыва номчукчунуӊ хүндүткелин, чогаадыкчы онзагай аргалар бо кыска чечен чугаада тодазы-биле илереп келген. Бичии уругларга бижээн «Анай» деп чечен чугааныӊ эстетиктиг уран-чеченин сайгарып көрээлиӊер.
Рассказтыӊ баштайгы сөстеринден эгелеп, номчукчу чогаалдыӊ кол маадыры болу берген анай-биле кады девидеп, коргуп, берге байдалдардан үнеринге ооӊ-биле кады сагыш човаан дег болу бээр: « өлчокла изиг хүн болган. Калбак даштарны базарга, таваӊгайны хаарып кээр; чалымнар чаны-биле эртенге, чалымнныг чүве, дег изии кынныр». А эртенинде, чогаалдыӊ төнчүзүнде чурааны, иези ону кыйгырып дилей бээрге, аӊаа уткушкур ооӊ халып ора, өөрээн, ханганын чүге деӊнээр! Ону база-ла чогаалдыӊ номчукчузу боду чурттап эрткен ышкаш болур.
«Анай» чаӊгыс тыныш-биле, салдыпкайн номчуттуна бээр чогаал. Чечен чугааныӊ маадыры – чаш анай. Изиг хүнде оъттааш, шаа төнген, авазы өшкүден чыдып калган уйгужу анай. Ооӊ дайзыны – араатан-куш. Коданындан үстү бергенин билип кааш, уш-баш чок маӊнап-маӊнап, улуг даш кырынга үнүп келгеш, авазын кыйгырып турар. Чогаал номчукчу кижиге чаа билиглер болгаш эстетиктиг таалалды арттырар. «Анайны» номчуп тура, бичии номчукчу төрээн черниӊ оран-бойдузун дугайында хөй-ле чаа чүүлдери билип алыры чугаажок. Азырал болгаш черлик амытаннар: өшкү, бөрү, дилги, сарлык-деге. Куштар: үгү, эзир, улар, кызыл-думчуктар. Оларныӊ шуптузунуӊ кажан, кая, кандыг сорулгалыг көстүп келири, канчаар чаӊнап, амыдыраары. Бөрү – анайныӊ чыдын билип апкан, «А-уу!» деп улуп турар. Сарык-деге – салбагар салдыг күске. Дилгиниӊ карактары дүне ногаарарып көстүп келир, ол кеденип чоруй, «Аӊ! Аӊу!» деп ээрип, анайны оптуг-кажары-биле бодунче кыйгырып турар. Даӊ адып кээрге эӊ-не баштай кызыл-думчуктар деп куштар хөлзеп үнер, оларныӊ соондан уларлар «Хү-үү-үйт!» деп эдип турарлар.
Адаанывыс чечен чугааны номчуп тура, бойдустуӊ бо чурумалдарын бичии уруглар улуг кижилер-биле кады элдепсинип кайгап көрүп, бистерни долганып турар амылыг бойдусту төрелсинип келир. Харын-даа улуг номчукчунуӊ оон-даа өске бодалдарын оттура бээр: чанывыста мындыг чараш амыдыралды эскерип көрген бис бе, а ол, амылыг болгаш амы чок бойдус, бөгүн бистиӊ хайгааралывысты, камгалалывысты манап турбаан деп бе? С. Сүрүн-оолдуӊ база бир чогаадыкчы онзагайы мында илереп келгенин эскербейн эрттириптер аргавыс чок. Чогаалчыныӊ номнарыныӊ кижи-биле деӊ эргелиг маадырлары-дириг амытаннар. 1984 чылда чырыкче үнген «Ак-Төш» – чоок өӊнүүнүӊ дугайында тоожу бооп тыва номчукчунуӊ сеткилинге артып калган. Ээзинге кагдырган аӊчы ыттыӊ түрегдели. Авааӊгыр, угаангыр Ак-Тош алыс шынны угаап, чөптүг, чөптүг эвес чоруктарны ылгап билири-биле хирелиг кижилерден дээре болган. «Чанынга баргаш, баажын суйбадым. Шимчеведи. Карактарын көөрүмге, бир-ле чүвеге хомудаан, хорадаан-даа ышкаш, борбак-борбак чаштар-даа карактарындан бадып турар. – Чүү болду, Ак-төш?».
Дараазында чурумалдыг кыска чижээн сактып, чарашсынып көрээлиӊер. «Оларныӊ (бора-хирилээрниӊ) амыдыралында онзагай талалар база бар чорбадыве. Оларныӊ чамдыызын чаа эскерип чор мен. Бирээде, берге үеде бот-боттарын деткижери – азыранчыры кончуг-дур. Соок кыжын оларнныӊ чүү-даа хырнынга кызагдады бээр болгай, а хар улуг дүшкенде чүден дора. Хоорай чурттуг бора-хирилээлерде үүже чүү боор, чүгле кижи-ле сартыы манаар ышкажык. Хөөкүйлер боостааже ажырыптар чем дилеп, хүннү бадыр далбаӊайнып-ла хүнзээрлер» («Бора-хирилээлер»).
Салим Сазыгович Сүрүӊ-оолдуӊ Ак-Төш дугайында тоожузу тыва литератураныӊ чечектелип келиринге база-ла улуг салдарлыг болганы чугаажок. Дараазында салгалдарга сураглыг чогаалчыныӊ ол дег ындыг тывыштары үлегер-даа болгулаан. Михаил Дуюнгарныӊ «Чалбак-Мыйыс» деп чечен чугаазы бо теманыӊ дорт уланчызы деп билип турар бис. Чогаалдыӊ маадырынга бир-ле аӊны азы азырал дириг амытанны шилип алгаш, ооӊ чүгле чүзүнүн, аӊнаар-амыдыраар «чаӊын» эвес, а харын-даа иштинде бодап, кижи ышкаш, сеткип чоруур сеткил-бодалдарын шынны-биле көргүзери – улуг чедиишкин, уран-чечен ажыдыышкын-дыр. «Мокулчак моюннуг, моӊзугур бажында ооӊ чараш, чаагай, харын-даа сүртенчиг көстүр чоргаарланыр-ла чүвези – ийи талазынче кара туразында чалбарып чоруткаш, шиштиг баштары өрү көрүндүр эглип келген чоон мыйыстары. Чалбак-Мыйыс оларынга кедергей менээргенир, ыӊай бээр көшкен өөрүнден бо-ла астыгып чыдып каар. Ындыг бардам чаӊы бо эрткен чайдан бээр мырыӊай кедереп калган».Чалбак-Мыйыс, Ак-Төш ышкаш, бистерге кончуг чоок, эргим апаар. Олар кайызы-даа хостуг болгаш чоргаар чурттаарын күзеп чоруур, дайзынныӊ кажарын алыксак чиксээн, айыылдыын билип турарлар. Көрүп көрүӊер даан: Салим Сүрүӊ-оолдуӊ Ак-Төжү болгаш Михаил Дуюнгарныӊ Чалбак-Мыйызы бистерге, оларныӊ чанында амыдырап-чурттап чоруур кижилерге, амыдыралдыӊ алыс шынын ажыдып берип, үлегер-чижек болуп чоруур-дур.
Шак-ла ынчаар, иези болур өшкүден чыдып калган анай дүнекиниӊ дайзыннарындан чаштынып хоруп хонган, араатан күштүӊ аспаанга кирбээн, авазынга уткужуп келген. Чүгле бичии уруглар эвес, а бис база аӊаа өөрүвес арагавыс чок. «Чалбак-Мыйыстыӊ» автору Михаил Дуюнгар «Анай» болгаш «Ак-Төштү» бижээн башкызы С. С. Сүрүӊ-оолдуӊ изеп каан оруун уламчылап, «амылыг бойдустан өөренип көрээлиӊер» деп идеяны бедикче үндүрүп экелген-дир.
«Анай» деп чечен чугаада С. Сүрүӊ-оолдуӊ база бир чогаадыкчы онзагай бот-шынары көстүп келген. Чогаалчыныӊ кол уран-чечен, тургузукчу аргазы – солун болуушкуннарлыг чидиг сюжет. Авторнуӊ сорулгазы – номчукчунуӊ сонуургалын элдептиг болуушкуннар, оларныӊ солчулгазы-биле хаара тудуп алыры. «Анайда» демдеглээнивис солун болуушкуннарлыг чидиг сюжет канчаар илереп келгенил? Чогаалдыӊ тургузуг-схемазын мынчаар көргүзүп болур: онзагай байдал болгаш маадырныӊ аӊаа харыы-хөделиишкиннери.
ОНЗАГАЙ БАЙДАЛ МААДЫРНЫӉ
БОЛУУШКУН ХӨДЕЛИИШКИННЕРИ
Изиг хүн. Анай удуп калган.
Шум оът. Өшкү оглун уттупкан.
Хүн ажа берген. Анай аалын тыпаан.
Дүн дүшкен. Анай куйга хоруп
чыдыпкан.
Үгү. Анай ыытаваан.
Бөрү. Анай ыытаваан.
Сарыг-деге. «Кичээн!» - деп
Сагындырып турарын
анай билген.
Дилги. Анай хаяны өрү үне берген.
Даӊ аткан. Анай дидимненип келгеш,
куду бадыпкан, авазын
кыйгырып алгырган.
Мындыг «чалгааранчыг» схема чүге херегил? Авторнуӊ номчукчунуӊ сонуургалын канчаар оттуруп турарын, ооӊ уран-чечен аргаларын схема көргүзүп турар. Сураглыг прозачы, тыва номчукчуну ынак чогаалчызы С. Сүрүӊ-оолдуӊ сюжединиӊ онзагай болур кезектер – анаа эвес байдал болгаш маадырныӊ аӊаа харыы-хөделиишкиннери. Ооӊ-биле кады тоожуушкунну салдыкпайн дыӊнап, номчуп кээринче албадаптар уран-чечен аргалар: композицияныӊ деӊ-дескизи база болуушкуннарныӊ дүрген солчулгазы. А аӊаа чүү шаптыктап болурул? Артык, идеяга чүнү-даа немевейн турар делгем чурумалдар болгаш болуушкуннуӊ ээлгир эвес солчулгазы. «Анай» деп чечен чугаада болуушкун бүрүзүн чуруп көргүскен кезек-сөзүглелдерниӊ хемчээли колдуунда деӊ болуп турар: ортумаа-биле он хире кыска домактарлыг абзацтар. Чогаалчыныӊ сюжетти чедимчелиг ажыглаан поэтиктиг аргазы «Анайда» кыска болгаш чиге хевиринде көзүлген деп демдеглээн бис, а оон өске тоожу болгаш романнарында база көскү. Прозачы Салим Сүрүӊ-оолдуӊ бижээн чогаал бүрүзүн көскү онзагайы, ылгавыр демдээ: солун болуушкуннарлыг тоожулал.
«Ийи чагаа» – таныжы оолду шагдаалар тудуп хоругдап алган, акызыныӊ чажыт чагаалары номчуттунган. «Лейтенантыныӊ даалгазы» – ыраккы суурнуӊ чурттакчызы фронтудан дескен, ырбакчыны тудары-биле башкы хөделип эгелээн. «Ынакшыл-дыр» – суурга аныяк чараш орус башкы келген, Хеймеректиӊ ыды ооӊ платьезин ора тыртып каар, а Хеймерек школада ажылдай берген. «Өске кадай» – аныяк ие ажыл-даа, өөредилге-даа чок, ооӊ чеден беш харлыг авазы ийи харлыг чаш оолду боду азырап турар. «Тывалаар кускун» – аныяанда суг акпас эдержип чораан эжишкилер бөгүн бот-боттарын көрүшпес болган. Улуг хемчээлдиг жанрларга, тоожу болгаш романга, кол болуушкуннар сайзырап чорбушаан, оларныӊ чанында немелде болуушкуннар сайзырап, катчып чоруй баар, деткижип хөгжүп олурар. Чижээлээрге, «Лейтенантыныӊ даалгазында» ырбакчы кижини тудар деп сорулга салып алган, аӊаа немей аныяк кижилер ополченнерни белеткеп турар. «Ынакшыл-дыр», «Кымныӊ оглул?» болгаш өске-даа чогаалдарда кол сюжетке немелде сюжеттиг шугум – ынакшылдыӊ сайзырап келирин чурааны.
Шагдан бээр кижи солун ужуралдар, солун кижилер дугайында дыӊнаксаар турган. Оон-на тоолдар, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар тыптып келген. А бөгүн, бистиӊ үевисте, болган чүүлдерниӊ дугайында бистерге чогаалчылар тоожуп берип чоруур. Ырак чурттар, болган кайгамчык таварылгалар дугайында чугаалар кижиниӊ чуртталгага сонуургалын кыпсып чоруур, үлегер азы оваарнып келир чижек болуп чоруур. Чижээлээрге, «Оржуӊмаа биле Балдай-оол» деп чечен чугаада – ийи кижиниӊ аразында ынакшыл канчаар сайзырап келирил, аныяк оол биле кыс салымнарын кадып чурттай бээр бе, оларныӊ мурнунда кандыг моондактар туруп турарыл? – дээн ышкаш айтырыглар, сонуургал анаа-ла хоозун эвес деп билип турар бис. Хөй санныг проза чогаалдарыныӊ автору С. Сүрүӊ-оол – солун тоожукчу. Ооӊ чечен чугаа, тоожу, романнарыныӊ арыннарындан номчукчулар үежилериниӊ, ырак-чоок кижилериниӊ, боттарыныӊ амыдыралынга болган таварылгаларны танып, билип, сонуургап номчуп келир. Номчукчу ол болуушкуннарныӊ дорт херечизи апаар.
С. С. Сүрүӊ-оол элдептиг таварылгалар, онзагай кижилер дугайында тоожуп бээринге ынак турган. А салым чаяанныг, мерген тоожукчунуӊ чугаалары эки-бакты ылгап билир кылдыр өөредип, мөзүлүг маадырларныӊ чижээн эдерер, мөзү чок кижилерниӊ чазыгларындан кичээндирип чоруур. Сөстүӊ уран күжүнде чидиг чөрүлдээлиг сюжет мындыг ужур-уткалыг деп чувени утпаалыӊар. Прозачы Салим Сүрүӊ-оолдуӊ чуруп көргүзүп турар кол чүүлү – кижиниӊ хууда амыдыралы. Совет үеде чечен чогаалга тергиидеп турган угланыышкын өске турган. Ылаӊгыя 1950-60 чылдарныӊ нам, чазактыӊ илеткелдерин база литературлуг сайгарылгаларын көөр болзувусса, негелде чаӊгыс аай: чечен чогаалдыӊ кол маадыры – ниитилелдиӊ кижизи. «Амгы шагныӊ төлептиг маадыры – ниитилелдиӊ үстүнче үне берген, кандыг-бир онзагай кижи эвес, а коллективтиӊ кижизи-дир. Ол коллективтен депшип үнүп кээр болгаш ооӊ тура-соруун, билиглерин, бодалдарын шиӊгээтпишаан, бодунуӊ ылгавырлыг чүүлүн чидирбейн турар. Коллектив-биле, а ону дамчыштыр бүгү ниитилел, чурт-биле тудужу төлептиг маадырныӊ бадыткаттынарыныӊ эӊ-не чугула социал-төөгүлүг байдалы болур. Бо боттуг шынны реалистиг илередири чогаалчыларныӊ нарын, ынчалзажок чайлай баспас чогаадыкчы сорулгазы болур» (А. к. Калзан «Кижи болгаш идеал»).
Ол үениӊ төөгү-ниитилелчи байдалындан үнген бо негелде авторларныӊ эстетиктиг туружу, уран-чечен принциви болган. С. Сүрүӊ-оол база-ла ындыг поэтиктиг көрүүшкүнүг чогаалдарны бижээн. Ынчалза-даа кижиниӊ ниитилелге киирип чоруур улуг-хуузу ооӊ хууда амыдырал-чуртталгазындан кончуг хамааржыр деп чогаалчы билип чораан.
С. С. Сүрүӊ-оолдуӊ бот-онзагай чогаадыкчы көрүүшкүнү, уран-чечен принцивы ындыг турган. «Гвардейжи» деп очеркти чижек кылдыр сактып көрээлиӊер. Дайын киржикчизи, чоннуӊ эрес-маадыр оглунга тураскааткан чечен чүүл. Автор номчукчуну эӊ-не баштай чүнүӊ-биле сонуургадып алганыл? Очерктиӊ маадыры Төгүлдүӊ хууда амыдыралыныӊ болуушкуну-биле: дайынчы фронтуга бир-ле кижиге бүдүү ынакшып турган. Гвардейжиниӊ намдарындан бо чүүл сөөлүнде бадыткаттынмай артып калыр. Ынчаарга, автор бо эпизодту чүге чогаалынче киирип турары ол? Номчукчуларныӊ сонуургалын кыпсыптар чогаалчыныӊ уран-чечен аргазы-дыр. Бирээде, кичээнгейни хаара тудуптар, ийиде, Ада-чурттуӊ дайыныныӊ киржикчизи – гвардейжи Төгүлдү номчукчуга чоокшуладып, «бистер ышкаш кижи-ле-дир» деп көргүскен. Амыдыралга таваржып келген онза байдалды чурттап эртип келгенин дээрге-ле – маадырныӊ кижи болуп хевирлеттинип келирин көргүзери-дир. Чамдык маадырлар мөзү-бүдүштүг шынарларын быжыглап, бергелерге торулбайн, чанында кижилерге дузалап чоруур. Өскелери мөзү чок талаларын көргүзүп, оларга алзып, кижилерниӊ дузазы чокка бергедээшкинден үнүп шыдавас болур. Кижиниӊ мөзүзү ынчаар илереп келир, а ооӊ сагыш-сеткили хөй-ле дадалгалзаашкын муӊчулуушкун, дүвүрээзиннерге бүргедир.
Адаанывыс «Анай» деп чечен чугаада прозачы Салим Сүрүӊ-оолдуӊ көскү чогаадыкчы онзагайын эскербес арга чок. Моондактарга таварышкаш, човап, түреп, чурттап эрттип турар үезинде, аарышкыны канчаар хүүлеп ап, сеткил турганын чуруп көргүскен. Чечен чогаалга ону «психологизм» деп адап турар. Маадырныӊ иштики байдалы хөделиишкиннериниӊ дөзүнде чыдар, аӊаа идигболган сагыш-сеткилдиӊ база мага-боттуӊ байдалы-дыр деп тодарадып болур. «Анайда» психологизм мынчаар илереп келген:
АНАЙНЫӉ ИШТИКИ АНАЙНЫӉ
БАЙДАЛЫ ХӨДЕЛИИШКИННЕРИ
- … хаарып кээр(ге), Анай чыдыпкаш, удуй
Изиш кынныр(га), берген.
деридип,
шаа төнген,
эгиштеп чоруур апарган.
- Ээн-уун-на чүве, Анай аалын тыпаан.
уткан, шаа төнген,
уу ышкындырган,
дериткен,
эгииш-тыныжы хөлчок,
ыглаксаазы келген,
кортканындан карак чажы
келбээн.
- Бөрүден корткан. Анай куйга хоруп
чыдыпкан.
Анай ыытаваан.
дээш оон-даа ыӊай.
Кижиниӊ амы-хууда байдалы – С. Сүрүӊ-оолдуӊ прозазында эӊ-не кол угланыышкын, чогаадыкчы принцип болганда, маадырларныӊ иштики байдалы канчаапр ажыттынып келгенин хайгаарап көрээлиӊер.
«Лейтенантыныӊ даалгазында» дүне кедеп, истеп чоруп турган кижизи бо кирип кээрге, ыяткан, корткан башкы Мелькин ашакты көөрге, ооӊ даштыкы хевири кажангызындан сүрлүг көзүлген, а бодун бодап кээрге, ооӊ чанынга кээргенчиг-ле өстүр болган. Адаанда сөзүглелде гипербола биле литота (чүвениӊ хевирин хөөредип улгаттырар болгаш бичеледир аргалар) маадырларныӊ девидээн, эпчоксунган сеткилин илередирде ажыглаттынып турар. «Ону мооӊ мурнунда чеже көрбедим дээр, а ам көрүп турарымга, кажазгызындан-даа хөрлүг ышкаш. Бажы база улуг. Мойну бир-ле дулгу дег. Дөӊмектери – ийи согааш-ла. Чудуруктары – ийи бала бажыла. Хырны дээрге, ёзулуг шуурун. Аныяанда болза, та чүү хире күштүг турду ыйнаан. Ыспагар бодум харын сестип-даа ор мен…». «Ынакшыл-дыр» мында маадырныӊ бодалдары дорт чугаада эвес, а авторнуӊ сөстеринден чайгаар дыӊналып келир («несобственно-прямая речь» деп уран-чечен арга), ынчан чогаалдыӊ маадыры Хеймеректиӊ эӊ-не чажыт азы бодунуӊ эндевээни бодалдар үнүп келир: «Оон Хеймерек та канчаары ол, башкыже шивейликтир көрүп чораан боор!». «Ак-Төште»– ыттыӊ шимчээшкиннерин дамчыштыр ооӊ хомудаанын, хорадаанын билип каар: «Ондар сени канчап садыпты, Ак-Төш?» «Ыы,чүже?» - деп ылавылаан дег, боду шимчеш дивезе-даа, ийи караан база-ла менче хере көрүпкен чыдыр. Сактырымга, «ондар» деп сөс ооӊ мээзинде чык-даа диди ышкаш. Сөстерни шөе арак, база айтырдым:
-Он-дар, он-дар, аан, сээӊ ээӊ, сени канчап садыпты?
Богда-а, ыдым, туруп келгеш, ийи кулаан сүүрертипкеш, ынды-бетин шала ырады хараттынды. Кара думчуунуӊ танактарын-даа дарбаӊнаткылаар». Маадырныӊ иштики байдалын илередирде, чогаалчы үстүнде көргенивис аргалардан өске диалогту хөй ажыглап турар. «Анай» деп чогаалывыста маадырныӊ онзагай байдалын көргүзерде, анайга хамаарыштыр: а) «бодаан», «билген» дээн ышкаш сөстерни; б) мага-боттуӊ байдалын илереткен сөстерни ажыглап турар.
Чижээ: а) утту каапкан, кайнаар-даа барганы билдинмес;
б) думчуунга чыт чедип келген, шаа төнген, хаарып кээр, дериткен.
Михаил Дуюнгарныӊ «Чалбак-Мыйыс» деп чечен чугаазындан чогаалдыӊ сөзүглели колдуунда авторнуӊ сөстери бооп турар, ынчалза-даа Чалбак-Мыйыстыӊбодалдарын дыӊнап, билип турар ышкаш болур бис. Сарлык малдыӊ байдалын дамчыдарда: а) угаан-бодал; б) аажы-чаӊ илередир сөстер хөй кирип турар. Угаан-бодал илередир сөстер: «Чалбак мыйызыныӊ кайы хире ажыктыын ол ынчан билген». «Чалбак-Мыйыс күзезе элейтип кээр, күзевезе бажы-биле баар». «Чоогада каратыр изеттинип калган балыг бел демги кижи оглу-биле көдүржүп тургузуп каар боор деп ол идегеп чыткан». Аажы-чаӊ илередир сөстер: «Ийи талазынче кара туразында чалбарып чоруткан мыйыстары». «Чалбак-Мыйыс оларынга кедергей менээргенир». «… Туразы улуг шулбус боор!» «…Ол ынчан соонда чораан ээзинче карактарыныӊ ужу-биле хыйыртай көрүп каан». «Ол бажын артында чаарганган шинчилиг чоргаар силгигилээн». Сагыш-сеткилдиӊ онзагай байдалын илередирде, чамдыкта авторнуӊ сөстери тускай тургузуглуг апаар. Чугааныӊ кезектери аразында аяннашкан, бот-бодунга деӊнежип эгелээр. Ынчан домактарга хөй синонимнер, нарын сөстер, катаптаашкыннар ажыглаттынар, а сөстерниӊ ажык үннериниӊ саны колдуунда деӊнежип турар болганда, шүлүктээн аян, ритм дыӊналып, сагыш-сеткилдиӊ көдүрлүүшкүннүг хөөнүн илереди бээр.
Ындыг чижекти «Анай» деп чечен чугаадан көрээлиӊер:
а) аяннажылга – «Чалымнар чаӊы-биле эрттерге, чалынныг чүве дег, изиш кынныр». «Девидеп тура халып келирге, сарык-деге салын салбайтыпкан, хөкпее берген сириӊейнип олуруп-тур».
б) синонимнер – «Бүгү-ле чүве амылыг чүвелер ону мактап, ырлап, аӊаа өөрүп, ооӊ чылыынга дөгеленип, ооӊ чырыыныӊ ачызында ажыл-ишче кирип, амыдырап кирипкен».
в) катаптаашкын – «Анай авазынга, өшкү угбаларынга, эш-өөрү, анайларга база кадарчыга уткуштур мунгаш хаяларны оя-оя, чалымнарныӊ ара-аразы-биле маӊнап бадыпкан».
г) нарын сөстер – «Ыӊай-бээр маӊнап, ол-бо дилеп, боску тунгуже кый деп чадап каан. ӨӨрү база чанып бадыпкан».
Ук чүүлдү доозуп тура, Салим Сүрүӊ-оолдуӊ «Анай» деп чечен чугаазыныӊ тыва литературага уран-чечен ажыдыышкыннарын база катап тодарадып санаптаалыӊар:
- Ужуралдар дугайында солун чугаа.
- Чогаалдыӊ маадыры болур анайныӊ дүвүрээзиннерин, коргуушкуннарын, өөрүшкүзү көргүскени.
- Амылыг бойдустуӊ кижиден өске төлдери – дириг амытаннарныӊ аажы-чаӊын бүзүренчиг шын чурааны.
- Сөстүӊ уран аргалары хөй кирген, оларныӊ эстетиктиг, кижизиг күжүнүӊ дээштии.
Салим Сүрүӊ-оолдуӊ ниити чогаадыкчы аяны, стили бо чогаалда чиге чараш хевиринде көскү. Чидиг сюжет, амы-хуунуӊ туружу, сагыш-сеткилдиӊ дүвүрелиниӊ дугайында тоожулал – бо шынарларныӊ ачызында чогаалчы эӊ-не хөй номчукчуларлыг тыва автор болганы билдингир. Амыдыралдыӊ шапкын агымынга моондактарны ажып, чурттап эрттип тура, кижи янзы-бүрү бодалдарга, сеткилдерге алзып, чугула шилилгени кылыр; ынчан ол кижи мөзүзү салбайн, бодунга, өскелерге чуртталганыӊ дээди үнезин ажыдар.
- Ооржак С.М.
