Поэзия – чогаалдарың өскен чуртуң өлчей кежии
Кыргыс Кудажы оглу Кызыл-Эник–Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы (1987), шүлүкчү, прозаик, драматург, публицист, очулдурукчу.Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожуунунуң Ийи-Тал сумузунуң Чээнекке 1929 (чылан) чылдың 12 айның 13 – те, ол үениң идепкейлиг араттарының өг-бүлезинге төрүттүнген. Авазы – Чандаңмаа Сарыговна Хендерге кыргыстары, долааннары уктуг. Ачазы – Кыргыс Суваң оглу Кудажы. Келир үеде улустуң чогаалчызы болу бээр 8 харлыг бичии Кызыл - Эник 1938 чылда Ийи-Талдың чайлаг школазынга өөренип эгелээн. Ол-ла чылдың күзүнүнде Шагаан-Арыг эге чада школазының 2 дугаар клазынга кирген. Школачы чылдарындан – на ол чурукчу болурун күзеп чораан. Школага үнүп турган хана – солуннарның идепкейлиг чурукчузу, сиилбикчизи, бижикчизи база чораан...1944 чылда Шагаан - Арыгның чеди чыл школазын дооскан соонда, 14 харлыг оолак күш - ажылчы амыдыралын эгелээш, МЧАЭ – ге ийи чыл тараа тарып, сиген кезип, көдээге мал кадарып ажылдаан-даа. Чашкы шааның ол кежиктиг чылдарының дугайында “Намдарымдан үзүндү” деп шүлүүнде мынчаар бижип турар:
...Кара чаштан кадарчылап,
Кургаг ховаа буга касчып,
Кастыңымдан аккан дерниң
Кужурзуун аа эскерген мен...
...Аңгыс черге шарлар кошкаш,
Чүрээм - биле доңнажыпкаш,
Андазынның изи - биле
Шүлүк бижип эгелээн мен.
(“Улуг - Хем” чечен чогаал альманагы №23, 1965)
1946 чылда Кызылдың башкы училищезинге өөренип кирген. Аңаа өөрени бергеш, музыка кичээлин өске эртемнерден артык сонуургап турган. Ынчан башкы училищезинге ёзулуг улуг хөгжүмчү башкылар турган: композитор С.Ф. Кайдан (“Взвейтесь кострами, синие ночи...” деп совет пионерлерниң алдарлыг ырызының автору), скрипач Л.В. Шевчук (сөөлүнде ол Новосибирск консерваториязының ректору болу бээр) болгаш өскелер-даа. Сураглыг башкыларның удуртулгазы - биле музыка нотазын шиңгээдип ап, хылдыг хөгжүм оркестринге ойнап турган. Сергей Федорович фортепианога үдеп бээрге, Кызыл - Эник Кудажы Чайковскийниң “Рондо”, “Неопалитанская песенка” деп чогаалдарын концерттерге мандолинага ойнап чораан. Ооң - на уламындан боор, “Неополитан ыржыгаштың” күүседикчизи композитор болуксай берген...
1951 чылда училищени чедиишкинниг дооскаш, Тере - Хөл районнуң Чыргалаңды чеди чыл школазынга (кежээки школа директорлап) ивижилерниң уруг - дарыынга эртем - билиин дамчыдып, башкылап ажылдап турган. К-Э. Кудажы 1953 чылда “Сылдысчыгаш” солунундан журналистиң ажылын эгелээн. 1960 чылда Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң дыл, литература факультедин, 1964 чылда Москвага СЭКП ТК – ның чанында партияның дээди школазының журналистика салбырын дооскулаан. Хөй чылдарда “Тываның аныяктары”, “Шын” солуннарга, “Улуг - Хем” альманагынга, Тываның Ном үндүрер черинге редакторлап, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң Телевидение болгаш радио дамчыдылга талазы- биле комитединиң даргазының оралакчызы бооп ажылдап чораан. ВЛКСМ Тыва Обкомунуң бюро болгаш пленум кежигүнүнге, СЭКП Тыва Обкомунуң кежигүнүнге, Тыва АССР – ниң Дээди Совединиң депутадынга, ооң Президиум кежигүүнүнге, Кызыл хоорай Совединиң депутадынга чаңгыс эвес удаа соңгуттуруп чораан. Кызыл - Эник Кудажы – Россия Федерациязының Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тываның чогаалчылар болгаш журналистер эвилелдериниң баштаар черлериниң база ревизия комиссияларының кежигүнүнге чаңгыс эвес удаа соңгудуп келген. Ол Азия, Африка чурттары - биле эп- сеткил каттыштырылгазының (Совет күрүне) комитединиң кежигүнү тургаш, 1979 чылда Европаның – Венгрия, Швейцария, Франция, Италия, Ватикан, 1984 чылда Азияның – Индия, Сингапур, Малайзия, Пакистан дээн ышкаш чурттарын кезээн. Кудажы Кызыл-Эник Кыргыс хөй ниитичи болгаш чогаадыкчы ажыл – чорудулгазы дээш, “Хүндүткелдиң демдээ” ордени, “Күш-ажылдың хоочуну” медаль, “Парлалганың тергиини” болгаш “Милицияның тергиини” деп хөрек демдектери база оон-даа өске хөй - хөй хүндүлүг бижиктер - биле шаңнаткан. Кызыл -Эник Кудажы чогаал ажылын өске үе – чергелеринге бодаарга, арай озалдап эгелээн. Ооң чылдагаанының дугайында чогаалчывыс бодунуң бир сактыышкынында мынчаар бижип турар: “Дайын үезинде бийир, будук тывылбазындан, ооң соонда, ол шагда баян, пианино дээн ышкаш хөгжүм херекселдери ховар турганындан чурукчу, композитор болур дээн күзелдерим бүтпейн барган. Оон ам - на чогаал – биле “чокшуп” кирипкеним ол. Ол кирерде, өске чогаалчы эш- өөрүмге бодаарга арай озалдап эгелээн мен. Чүге дээрге баштай бүтпейн барган күзелдеримге элээн хөй чылдар чарыгдатына берген болган”.
Кызыл - Эник Кудажы – шүлүкчү. Ооң бир дугаар “Саша Сорук” деп шүлүү 1948 чылда “Сылдысчыгаш” солунга үнген, а бир дугаар ному “Баштайгы базым” деп ат – биле 1958 чылда чырык көрген. Ооң соонда ол “Төрээн чуртум делгемнери”(1970), “Вершины” (орус дылда, 1978), “Хөнелер” (1982) деп шүлүк болгаш шүлүглелдер номнарын номчукчуларга сөңнээн.
Бодалымга хөгжүм болган
Поэзиям – чогаалымны
Чаңгыс бодум үлүүм - дүр деп
Чаңчыым дүвүн бодавас мен.
Өскен чуртум кежии - дир дээш,
Өргүн чонга өргүп чор мен.
Тыва шүлүкке тыва чечен чогаалдың начыннары Сергей Пюрбюнүң болгаш Степан Сарыг-оолдуң таваан салганы эстетиктиг традицияларны, уран чурумалдыг аргаларны, хевирлерни уламчылавышаан, Кудажы – шүлүкчү хамааты болгаш философчу лириканың тематиказын, чечен – мергенин болгаш аян -хөөнүн улам ыңай ханыладып делгемчиткен. “Хүнге йөрээл”, “Черге йөрээл”, “Сугга йөрээл”, “Отка йөрээл”, “Ыяшка йөрээл”, “Херээженге йөрээл”, “Аътка йөрээл”, “Уругларым уругларынга йөрээл”, “Арагага йөрээл” деп тос бөлүк йөрээл – шүлүглелдери ынаныштың, бүзүрелдиң, идегелдиң, чоргаарланыышкынның болгаш эргеленигниң сеткил – хөөнүн сиңирип, хензигие борбак чүрекке өртемчейни сыңырып, Кудажының шүлүкчү чаяанының дээжизи болуп, тыва чогаалдың алдын шыгжамырынче кирген.
Кудажы- прозачы. Ооң улуг бодалдың, уян сеткилдиң чаяакчызы, уран сөстүң сиилбикчизи мергежили, эгээртинмес байлак арга – дуржулгазы проза жанрынга тергиидеп үнүп келген. Баштайгы ынакшыл дугайында “Шончалай” (1962) деп чечен чугаазы тыва чогаалга лириктиг прозаның төрүттүнгенин херечилеп турар. “Дуруялар – эжеш куштар”(1974) деп чечен чугаазында, “Ыржым булуң”(1965) деп тоожузунда, “Ырак булут” (1971), “Ырлыг булак”(1983) деп романнарында бойдуска хумагалыг болур, аныяк салгалды кижизидери, өгбелерниң чагыг – сүмелерин, чаңчыл- ёзулалдарын медереп билип, сагып чорууру дээн ышкаш амгы үениң кижизиниң сагыш – сеткилиниң хүн – бүрүде дойулдуруп чоруур мөзү – бүдүш болгаш арын – нүүр айтырыгларын чогаалчы чырыдып турар.
Кудажы- прозачының “Уйгу чок Улуг - Хем”(Ι-ги – Кара том, 1973; ΙΙ – ги -Кызыл том,1974; ΙΙΙ – кү – Мөнгүн том, 1989; ΙV-кү – Алдын том, 1992) деп роман – тетралогиязы чер – девискээр болгаш үелер хемчээлиниң делгеми биле, национал мөзү- бүдүштү чуруп көргүзерде, бир мөзүлеш овур – хевирлерниң элбээ – биле, төөгүлүг болуушкуннарны чырытканының барымдаалыы – биле, кижиниң сагыш – сеткилиниң дойлуушкуннуг шимчээшкиннериниң ханызы – биле онзагай. Ынчангаш ол тыва чогаалда роман жанрының хевирлеттинип, тургустунуп, быжып келгенин бадыткаан. “Уйгу чок Улуг - Хем” тыва чечен чогаалдың эң-не улуг хемчээлдиг чогаалы болбушаан база ооң маргыш чок, көскү чедиишкини деп санатырып турар.
Кудажы – драматург. Ол 15 шиини бижип каан. Оларның эң-не эки деп үнелел алганнары – “Белек-кыс эмчи”(Феликс Кон), “Он бир”,“Долуманың хуулгаазыны”, “Инчеек” – Тываның, Саха -Якутияның, Украинаның болгаш Моолдуң хөгжүм – шии театрларынга салдынгылаан. Ук шиилерде ол Ада – чуртуң Улуг дайынының чылдарында тыва эки турачыларның эрес – дидим, тура – соруктуг дайынчы хүннери болгаш бистиң үежилеривистиң амыдыралындан арыннарны көргүскен.
Кудажы - публицист. “Күш - ажылдың өөрүшкүзү” деп номда (Тываның журналистериниң очерктери, 1969, а. 127) журналист, чогаалчы, Кыргыс Игилдээрниң “Херээжен чон” деп очеригиңде мындыг одуруглар бар: “...Херээжен кижиниң чараш шырайының, эвилең аажызының, хөглүг чаңының дугайын кандыг дылдарда алгаваан дээрил! Херээжен кижиниң хүлүмзүрүүнге чечек – чимис часты бээр, тараа – быдаа чалгый бээр, кара булут хайлы бээр, хөртүк – даглар эрий бээр деп хөөремче чок чугаалап болур... Бөгүн малчын хережээнни чогаалчының демир – үжүү биживишаан, чурукчунуң бийири сиилбивишаан, хөгжүмчүнүң чадаганы ырлавышаан... ”.
Кудажының публицистиказы сагыш - сеткил хайныышкынныг, эмоционалдыг. Кажан ол ССРЭ – ниң Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежигүнү тургаш, каш – янзы чогаадыкчы бөлүктер – биле Азия, Европа чурттарын – даа, улуг, делгем шынааларлыг Россияның база ооң иштинде төрээн Тывазының булуң бүрүзүн эргип кезээн дизе хөөредиг болбас. Ол чогадыкчы үнүүшкүннерниң соонда хөй – хөй очерктер болгаш шүлүктер бижиттинген.
Кудажы - очулдурукчу. Ол А.С. Пушкинниң, Л.Н. Толстойнуң, Т. Шевченконуң, А. Серафимовичиниң, М. Светловтуң, С. Щипачевтуң, С. Гудзенконуң шүлүктерин болгаш чечен чугааларын, К. Чуковскийниң “Доктор Айболит” деп тоолун очулдуруп парлаткан. Ооң чогаалдары орус дылдан аңгыда англи, немец, итали, болгар, поляк, кыдат, моол, казах, кыргыс болгаш оон-даа өске дылдарда очулдуртунган.
- Ооржак А.С.
