Мифтер болгаш тоолчургу чугаалар
Номчукчуга бараалгаткан чыындыда кирген аас чогаалының проза хевирлиг жанрларын — мифтерни болгаш тоолчургу чугааларны Россия Федерациязыныӊ алдарлыг башкызы, Тыва Республиканың Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, дыка хөй ырларның, чыынды номнарның автору, шүлүкчү Алексей Дүгерович Арапчор чондан чыып бижээш, тускай ном кылдыр ундурген. А. Д. Арапчорнуң аас чогаалынга сонуургалы школачы чылдарында-ла эгелээн. Ол кырган-ачазыныӊ тоолчургу болгаш төөгү чугааларын бичиизинден-не хандыкшылдыг дыңнап өскен. Шүлүкчү А. Д. Арапчорнуӊ чогаалдарында аас чогаалыныӊ сюжеттери, дыл-домаа, маадырларының овур-хевири калбаа-биле ажыглаттынып турар. Ооң түӊнелинде улуг-даа, биче-даа номчукчуларга билдингир «Ала-сааскан болгаш ус-кушкаш дугайында тоол», «Ийи аӊчы», «Аңчы болгаш ооң бугазы», «Моортай-дарган» дээш оон-даа өске тыва улустуң тоолдарынга, тоолчургу чугааларынга үндезилеттинген, шүлүктээн чаа чогаалдар төрүттүнген. А. Д. Арапчор 1986 чылдан эгелээш 1994 чылдарның иштинде Тываның эртем-шинчилел институдунга аас чогаал чыыр талазы-биле үре-түңнелдиг ажылдап келген. Ол Тываның бүгү булуңнарын кезип, аңгы-аңгы черлерден эртем-шинчилел ажылынга улуг ужур-дузалыг аас чогаалыныӊ барык шупту хевирлерин–ырларны, кожамыктарны, тоолдарны, тывызыктарны, үлегер домактарны, мифтерни, тоолчургу болгаш төөгү чугааларны тоолчулардан, ыраажылардан чыып, институттуң фондузунга киирген. Чыып бижиир ажыл ооӊ мифтерге, тоолчургу болгаш төөгү чугааларга сонуургалын улам күштелдирген. Мооң баажызы–аас чогаалыныӊ бо хевиринге хамааржыр чогаалдарны колдады чыып турганында. Оон чыып бижээн мифтериниӊ чамдыызын «Сибирьниӊ болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалыныӊ тураскаалдары» деп серияның 64 томунуң бирээзи «Тыва мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар» деп номче киирген. Номчукчуга бараалгадып турарывыс ном А. Д. Арапчорнуӊ 70 харлаанынга база аас чогаалыныӊ үнелекчилеринге төлептиг белек болур. Тыва улустун мифтери, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары XIX вектиӊ ийиги чартыында XX вектиң эгезинде Г. Н. Потанинниң, Г. Е. Грумм-Гржимайлонуң, Н. Ф. Катановтуң, Ф. Я. Коннуӊ болгаш И. Г. Сафьяновтуӊ ажылдарында бир-ле дугаарында кирген. 1945 чылда Тываныӊ дыл, литература болгаш төөгүнүӊ эртем-шинчилел институду тургустунган соонда, ооӊ архивинче хөн-хөй экспедицияларның, командировкаларның, тоолчуларның чыыштарының түңнелинде бижиттинген мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар дужааттынган. Оларны чыып бижииринге эртемденнер А. К. Калзан, Д. С. Куулар, М. А. Хадаханэ, О. К. Ч. Дарыма, Ч. Ч. Куулар, 3. Б. Самдан, Б. Бүдүп, В. Монгуш идепкейлиг киришкен. Тыва улустуң тоолчургу болгаш төөгү чугаалары «Кыс-Халыыр» деп ат-биле 1974 чылда тускай ном кылдыр Кызылга үнген. Ону Д. С. Куулар-биле Ч. Ч. Куулар парлалгаже белеткээн. Тыва улустуӊ тоолчургу болгаш төөгү чугааларының шинчилел ажылын Д. С. Куулар институттуң «Эртем демдеглелдеринде» («Ученые записки») болгаш «Тыва улустуң аас чогаалы» деп очеригинде бижээн.
М. Б. Кенин-Лопсан «Обрядовая практика и фольклор тувинского шаманства» (Новосибирск, 1987), «Тыва хамнарныӊ алгыштары» (Кызыл, 1992), «Тыва хамнарныӊ хувулары» (Кызыл, 1993) деп номнарында хамнар дугайында мифтерни, тоолчургу чугааларны чыып бижээш, шинчилел ажылын кылган. Ол ышкаш үстүнде адаанывыс «Сибирьниӊ болгаш Чөөн чүк улустарының аас чогаалыныӊ тураскаалдары» деп сериязынга үнер «Тыва улустун мифтери, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары» деп томунга ук жанрга хамаарыштыр бөлүк авторлар шинчилелдерни кылган. Тыва мифтер дугайында чүүлдү 3.Б. Самдан бижээн (амдыызында парлалгаже ол үнмээн). Мифтерни, легендаларны Д. С. Куулар тоолчургу чугаалар деп чангыс терминни ажыглап адап турар. М. Б. Кенин-Лопсан бодунуң үнген номнарында мифтерни «торулгалар» деп адаан. М. Б. Кенин-Лопсанныы-биле алырга, ооң информаторлары Монгуш Бора-Хөө, Сат Каваакай шаандан тура кырганнардан ол терминни ажыглап турганын дыӊнаан. 3. Б. Самдан «Эрте-бурунгу чугаалар» деп мифтерни адаарын саналдаан. Миф деп терминни тыва дылче очулдурбайн, турк дылда мифти «мит» деп француз сөс-биле адааны база грек дылдан орус фольклорже улегерлеп алганы ышкаш, миф деп хевээр арттырган бис. Номда кирген чогаалдар институттуӊ аас чогаал фондузунда чыгдынган хөй санныг материалдарының чамдык кезээ, тодаргайлаарга, чүгле А. Д. Арапчорнуӊ чыып бижээн мифтери болгаш тоолчургу чугаалары-дыр. Олар тургузуунуӊ аайы-биле ийи улуг бөлүкке чарылган–мифтер болгаш тоолчургу чугаалар. Бөлүк бүрүзү тема талазы-биле иштинде бичии бөлүкчүгештерге чардынган. Мифтер болгаш тоолчургу чугаалар аразында чоок, дөмей болганындан чамдыкта бо ийи жанр холужуп, тутчу берген болгаш оларнын аразынга тодаргай кызыгаарны тургузары чедимчелиг болбайн барган чадавас. Бөлүк бүрүзү-биле допчу таныжаалыӊар. Бирги бөлүкте мифтер кирген болгаш олар ийи улуг кезекке хувааттынар: 1) хуулгаазык күштер 2) дириг амытаннар дугайында чугаалар. Тыва аас чогаалында хуулгаазын күштер дугайында мифтер делгереңгей черни ээлеп турар. Бо бөлүкке чер Ээзиниӊ – таӊды, тайга, хөл, аржаан, көжээ, чут Ээзиниӊ дугайында– 13, Аза – 4, Бук –4, Албыс – 4, Шулбус – 3, Диирен – 6, Сүнезин – 5, Магачын дугайында 2 мифтер хамааржыр. Моон алгаш көөрге, тайгалар, хөлдер, аржааннар, көжээлер безин тускай ээлерлиг болур. Олар тайга-таӊдының байлааның, аң-меңиниң, балыктарныӊ, куштарныӊ бажын билбишаан, кижини бодунуң эргезинге чагырып алырын оралдажыр. Хуулгаазын амытаннар, бир талазында–оларның күзелин хандырып, бараан болур болза, кижини шаңнаар, авыралдап, хайгаараар.Өске талазында–оларның күзели-биле болбайн, «хорададыптар» болза, кижиге багай чүвени чедирип, безин чадаарда чуртталгазындан чарып, өжээнниг артып калып болур. Ынчангаш хуулгаазын күштер дугайында мифтерде хоругдалдар улуг рольду ойнап турар. Чижээлээрге, «Таңды-Уула Ээзи-биле ужуражылга» деп мифте тайга ээзи бора аъттыг, көк додарлыг хураган кежи тоннуг, шиш тейлиг бөрттүг уруг, аңчыга: «Меңээ ужураштым деп кымга-даа үш чыл иштинде чугаалап болбас эвеспе. Бир эвес чугаалаптар болзуңза, бодун олча-омак чок, аарыг-аржыкка таваржып болур сен» — дээр. «Таӊды Ээзи» деп мифте: «Чоруп оргаш, черле хая көрнүп болбас эвеспе» — деп, Таӊды Ээзи чагыыр. Аңчы аалынга олча-омактыг чанып келгеш, Таӊды Ээзи-биле таварышканын, туттунуп шыдавайн, кадайынга чугаалаптар. Хөй аң-өлүү хенертен чиде бээр, аңчы чүү-даа чок, көңгүс куруг калыр. Чамдык мифтерде аңчы Тайга Ээзиниң хоругдалын хажытпайн күүсеткеш, аас-кежиктиг, бай чурттаар. Бо мифтерниң эгезинде, аңчы баштай кандыг-даа аң тыппас, кандыг-бир хай-халапка таваржыр: кижи-даа, аът-даа чоруур аргажок улуг хар дүжер («Тайга Ээзи биле Игилчи») азы дииңчи эштеринден озалдап калыр («Таӊды Ээзи»). Оон соонда ол Тайга-Таӊды Ээзинге ужуражыр. Тайга Ээзи аныяк эр кижи-даа, ак салдыг ашак-даа болур. Ынчалза-даа хөй нургулайында херээжен кижиниң овур-хевирин дүрзүлеп алган болур. Кыс Ээниң даштыкы хевири аажок чараш: «Чажы узун болгаш чоон кара, чавага салбаан ак мөңгүн-биле каастаан. Дурт-сыны шилгедек, эмиглери улуг» («Тайга Ээзи»), «Чараш деп чүвези — ай-хүн херелдиг» (Таңды Ээзи даңгына»), «Мөңгүн эзер-чүгенниг, кончуг чараш шокар аът мунган, кайгамчык каас идик-хептиг кыс кижи»-даа болур. Буттары черге дегбес, истери чок кылдыр-даа көстүр. («Тайга ээзи биле Игилчи»). Херээжен Тайга Ээзи хөй кезиинде – аныяк, каас-чараш болгаш улуг эмиглерлиг. Ол аъттыг-даа, чадаг-даа болур. Эр кижиниң сагыш-сеткилин доюлдуруп, бажын төөредииринге ол ынак, эр кижи-биле ашак-кадай болуп чурттаар, оон уруглуг-даа апаар («Танды Ээзи-биле каттышкаш...»). Кижи ышкаш, аңчыны ол сүттуг шайы, чаглыг эъди-биле чемгерер. Ол чемгерерде, «шай хайны бээрге, ийи улуг эмиглерин ужулгаш, бирээзин эгин ажыр октапкаш, бирээзинден пашта шайже саай туда бээр». «Баарында деспиде бодунуң ишти-хырнын уштуп, ийи аӊгы кылдыр салып алган-даа олурар» боор («Чараш кижи — дилги»). Чер Ээлери сыгыт-хөөмей, ырлар, тоолдар, хомус, игил, бызаанчы үнү дыӊнаарынга аажок ынак. Ол дээш сагыжынга таарзынган кижиге аң-меңни белекке бээр. Ол бээрде, «чаңгыс карактыг согур бугамны», «дөңгүр кара шарымны бээр бооп-тур мен ийин» деп ойзуп чугааланыр караа согур он ийи адыр мыйыстыг сыынны хайырлаар. Мифтерниң чамдык киржикчилери өске янзы-бүрү амытаннарже (кызыл дилгиже, көк бөрүже, кара кускунче, ытче) хуулуп база болур. Ийи-чаңгыс таварылгада таныыр кижизиниӊ, ылангыя кол маадырныӊ кадайының овур- хевири, даштыкы дүрзүзү-биле дөмейлешкек боор («Диирең»). Мифтер кижилерниң янзы-бүрү хуулгаазын амытаннар-биле ужуражылгазын, оларның чамдык үүлгедиглериниң дугайында чугаалап турар болганда, ында хуулгаазын амытан бүрүзү тускай овур-хевирлиг, тодаргай кылыр чүүлдерлиг. Чижээлээрге, Дииреңге таваржыр деп бодаан кижи шыдыраа салып ойнаар. Ол баштай кижи караанга көзүлбес. Шыдыраалап олурган кижиге ооң чиңге шевергин салаалары көзүлген соонда, ам кээп «кызыл торгу тоннуг, кончуг чараш кыс» азы «кызыл шилги аъттыг, кызыл торгу тоннуг эр кижи» кылдыр көстүр. («Диирең-биле ужуражылга»). Чамдыкта «Хола хаайлыг улуг ала карактыг эр кижи-даа апаар («Диирең биле шыдыраачы»), Бир эвес шыдыраачы Дииреңге уттуруп алыр болза, ол-ла черинге өлүр. А ону уткан кижи — дииреңни айбылап тургаш байыыр. Ынчангаш. Диирең — кижиннң айбычызы, дузалакчызы. Ол кижиниӊ эккел дээн чүвезин шуптузун тып эккээр. Дииреңден адырлып алырын бодаар болза, ооң тып шыдавазы сес даванныг ногаан өңнүг аът дээн чижектиг, берге даалгаларны күүседирин негээр. Диирең ону күуседип шыдавайн, ол-ла хевээр келбейн баар. Аза – четкерниң чугаазы-биле алырга, черниң черлик чүвези. Ол кижи караанга шоолуг көзүлбес. Чамдыкта азаларның чүгле ыыт-шимээни, ыры- шоору дыӊналыр. Кижиге таварышканда, кижиниң караанче дорт көрүп шыдавас, дораан-на караан чажырар. Ол кежээки кызыл хүнде хөй көстүр Аза хөй кезиинде кижи дүрзүлүг, чамдыкта ыт-куш, аң-мең, мал-маган-даа болуп чоруур. Аза дугайында мифтерде, черлер ээлериниӊ дугайында чугааларда ышкаш, тыва улустуң хоругдалдары, чаңчылдары, сурттаалдары, чурум сагыырының дүрүмнери калбаа-биле илереттинген. «Аза караан мегелээн» деп мифте кадай ашаандан кажып чоруурда, дүне када чаш уруунуӊ хаваан ожук хөөзүнге эргээн дээскеш чаап каар. Чаш уругну алыр дээш келген Азалар ону көрбейн баар. «Эжик манаан аза» деп мифте, чеди чыл иштинде өгже кирип чадаан Азаныӊ дугайында чугаалап турар. «Бо өгге чүгле черден чинчи болгаш чирбеш тып эккелген кижи-биле кады кирип болур мен» — деп, Аза чугаалаар. Ынчангаш тыва улус шаанда аарыг-аржык, бак чүвелер өгже кирбезин дээш суг-чинчилерни өгже киирбес, оларны уругларга ойнадып болбазын ында көргүскен. «Албыстарга» таварышкан кижилерниң нургулайында угааны баксырап, харын-даа албыс аарыындан аарып болур. Дыка чараш каас хептиг аныяк чараш ийи оолга — Албыстарга таварышкан уруг черге дошпулуурлап чорааш, албыстай бээр. Ынчангаш тыва улустуӊ мифте чагыы болза — черге дошпулуурлап, хомустап ойнап болбас. Дошпулуур болгаш демир-хомус дээрге, Албыстарныӊ таалап дыңнаар чүвези-дир дээр («Бак ыяш албыстары»), «Бак-Ыяштан чүге коргарыл?» деп мифте Элегестиӊ Бак-Ыяш деп черин улус шаандан тура Албыс чурту деп турган. Ынчангаш ооң ыяжын кеспес, хая-дажынга хол дегбес. Чуге дээрге аӊаа хол дээпкеш, албыстап, тенип болур. Бук — дээрге кандыг-бир каржы-дошкун, кара сагыштыг кижилерниң кээргел чок хилинчек үүлгеткен черлеринге тыптыр. Буктуӊ хевири — хилинчекке таварышкан кижи ийикпе азы дириг амытанның дүрзү-хевирин ол-ла хевээр алган болур. Буктуг черлерден шаанда тыва улус кежээ болгаш дүне када эртпес. Чүге дизе, ыт ээрип келир, кижилер көзүлгүлээр, аъттыг кижиниӊ аъдын кылаштай албас кылдыр ол-ла черинге дужап тургузуптар. Ындыг таварылгада аъттыӊ дөрт даванының аразын бижек-биле, черни үзе кескен ышкаш, шыйыптарга, аът шимчеп чоруптар деп мифтерде көргүстүнген. Магачын — кижи дүрзүлүг, улуг аастыг, узун дүктүг, таварышкан-на дириг чүвени өлурүп чип чоруур, тотпас-пөкпес амытан. Магачын аажок чүгүрүк, соодуп каан аътка-даа, ытка-даа четтирбес. Аш-чут үезинде кижилер Магачыннарже шилчий берип болур («Магачыннарны шаажылааны»). Үстунде көргенивис хуулгаазын амытан бүрүзү доктаамал чурттаар черлерлиг: Чер Ээлери — тайга-таӊдыда, хөлде, хемде, аржаанда; Чут Ээзи малдыг черлерде; Дииреӊ — тос оруктуң белдиринде, куйда; Азалар — ээн черлерде, шаандагы эрги чурттарда, чоогалар аастарында, кыйыг черлерде; Албыстар — кижилер чурттаваан ээн черлерде, дагларда; Бук — кижилер чурттап турган ээн черлерге, база кижилер чурттап турар черлерге, өглерге; Магачын — куйга чурттаар. Бо бөлүктүң мифтеринде кижи-биле кандыг-бир хуулгаазын амытанныӊ аразында харылзаазын, ужуражылгазын, оларның кандыг-бир хоругдалын, чурум сагыырыныӊ дүрүмүн шын сагаанын азы сагываанын көргүскен. Чогаалдарның төнчүзү албан өөредиг, сургаал, дидактиктиг уткалыг («Бо Тандыныӊ Ээзи кыс кижиге чалбарып чоруур херек, аңаа чурттап чоруур кижилер кыс кижини бак чаңнавас, оларны камнап, хүндүлеп чоруур ужурлуг. Ындыг кижилер буян-кежиктиг болур дижир».) Дараазында бөлүкчүгешке дириг амытаннар болгаш элдептиг аңнар, куштар дугайында мифтер хамааржыр. Оларныӊ кол киржикчилери — ыт, сыын, адыг, те, тарбаган, бөру, чылан, часкы, аът баштыг бора-хартыга, улар, куш, куу, кускун, дээлдиген. Бо мифтерде янзы-бүрү дириг амытаннарның, куштарның бот-боттарындан ылгалып турар онзагай чүүлдерин, чаңчыгыышкыннарын, тускай хевирлерин тайылбырлаарын оралдашкан. Чижээлээрге, «Ыт чүге ээрер болганыл?» — деп мифте Ытты эмин эрттир чугаакыр, хопчу болганы дээш кижигилештир чугаалавас, чүгле ээрип чоруур кылдыр чаяаган. А Дээлдигенниң чылгы мал ышкаш киштээр апарган чылдагааны — чер-делегейде дириг амытаннар тыптып турда, Бурган башкы оларга таарышкан үннер тып берип, үлеп турган. Дээлдиген озалдап каарга, «Бедик ыяш бажынга шимчевейн хараттынып олур. Ыяштың чаны-биле кандыг амытан алгырып эртер болдур, ону өттунуп, ону улежир сен!»—деп, Бурган башкы чарлык болган. Дээлдигенниң чаны-биле кулуннуг бе киштеп эрткен. Дээлдиген бе болгаш кулун киштээрге, кады киштеп өөренип алган. Оон бээр-ле Дээлдиген чылгы мал ышкаш киштээр апарган («Дээлдиген үнү»). Улар куштуң кыйгы салып эдер чылдагааны — Алдын-Дооска ачыладыпкан кудуруун кажан-на эккеп бээр ирги дээш, манап чадааш: «Алдын-Доос, кудуруум эккел!!!» — деп кыйгы салып, узадыр эдер. («Улар куштуң кыйгы салып эдер чылдагааны»). «Кымыскаяк шаанда борбак кара, чараш амытан чораан. Бир катап кымыскаяк бир бай аалдың өөнүң чанынга кургадып каан ааржызын ызырып алгаш, маӊнап ыӊай болган. Өгнүң ээзи кадай ону көрүп кааш, шывык-биле кымыскаяктың дал ортузунче каккан. Ол үзүлгеш, чүгле оорга сөөгүнге артып калган. Оон бээр кымыскаяктар шупту үзүк-боолук болу берген. Ынчалза-даа кымыскаяктар ажылга ынак, шупту деңге ажылче үнер апарганнар» («Кымыскаяк»). Тыва улус үе-дүптен бээр аңныыр, мал ажыл-агыйлыг болгаш дириг амытаннарныӊ аажы-чаңын, хевириниӊ онзагайын эскерип, оларныӊ дугайында боттарының тайылбырларын, түңнелдерин мифтерде көргускен. Дириг амытаннар дугайында чугааларның утказы база өөредилге-кижизидилгелиг. Оларда тыва улустуң экологияга хамаарышкан: оран-таңдыны, ооң эгээртинмес элбек-байлаан хумагалаар, ховар болгаш чаш төлдүг аң-меңин, кужун адып, өлүрүп болбас, черниӊ ыдыктыг ыяш дажынга хол дегбес, ховар аӊнар көрүп, аңаа таварышкан кижиниӊ назыны узаар, эки буянныг чоруур, олчага таваржыр дээн чижектиг чагыглары «Куу куш», «Элдептиг ан», «Ак хайыракан», «Кызыл дуюглуг сыын» дээш оон-даа өске номда кирген мифтерде делгереӊгей илереттинген. Бир эвес улуг улустуӊ шак мындыг сургаалын сагывайн баар болза, «Чаӊгыс карактыг сыын» деп мифте ышкаш, аарыг-бачытка таваржып болур. Ында мыйыстары херелденип турар, хавааның ортузунда чаӊгыс карактыг ховар аӊны адыпкан аӊчыныӊ бодунуӊ карактары согур артып каарын тайылбырлаан. Ниитизи-биле чугаалаарга, мифтер аас чогаалыныӊ эрте-бурунгу жанрынга хамааржыр. Ында бурунгу кижилерниӊ ажыл-ижинге, чуртталгазынга ужуру билдинмес хуулгаазын амытаннарныӊ киржилгезин, оларга тускай салдарны чедирип турарыныӊ дугайында кенен бодалдар илереттинген. Кижи бойдустуң халавынга удур чүнү-даа кыла албас, күш чок. Ынчангаш бойдустуң хамык күштеринден, хуулгаазын амытаннарындан кижинин амыдыралыныӊ эки болгаш багай талалары дорт хамааржыр деп чувени караӊгы- бүдүүлүк кижи бодап чораан. Моон алгаш көөрге, мифтерде фантастыг билиишкиннер, овур-хевирлер элбек. Оон аӊгыда мифтер бойдуста болуп турар билдинмес болуушкуннарныӊ болгаш дириг амытаннарныӊ тыптып келгенин тайылбырлаарын оралдашкан, кижи төрелгетенниң төөгүзүнүң эге чадазында тывылган чогаалдар болур. Мифтерниӊ кол онзагай чүүлү–ында чеже-даа фантастика колдаан (хуулгаазын овур-хевирлер, элдептиг аӊ-меӊнер, дириг амытаннар) болгаш чамдык чүүлдерни улгаттырып хөөреткен болза, болуп турар болуушкуннарга улустуң бүзүрели хевээр арткан. Оларның утказы чонга ылаптыг, шын кылдыр шиңгээттинген болгаш ук чугаалар амыдыралга үндезилеттинген болур. Мифтерниӊ сюжеди хүн бүрүнүӊ анаа байдалын, бөдүүн араттың азы аңчыныӊ чуртталгазын, ооң чаңчыккан ажыл-херээн олчаан хевээр кылдыр көргүскен. Шак мындыг боттуг херек кырында бар чүүлдер дараазында болур «элдептиг» ужуражылгаларны белеткээринге дузалаар. Чечен-мерген күүседикчи дыңнакчыларны болуп турар болуушкуннуң ылаптыынга шынзыгар кылдыр бүзүредирин оралдажыр. Ону шынзыктырарда болуушкунда болуп турар черлерниң адын (Межегейниӊ, Доора-Хадыңга, Хемчикке, Элегест болгаш Межегей аразынга, Чыргакы аксынга, Элегесте Бак-Ыяшка...), киржикчилериӊ (Суваң-Доржу, Намыын, аӊчы Чамбаа, кырган- авам, кырган-ачам) азы «бо бүгүнү караам-биле көрген, кулаам-биле дыңнаан кижи-дир мен» – деп бадыткавышаан, мифтерни чугаалаар. Тоолдарга бодаарга, мифтерни хөй кижи ээлчег аайы-биле күүседир. Бо талазы-биле эӊ эки билиглиг кижи чугааны эгелеп каарга, өске дыңнакчылар улай бодунуң чуртталгазында болган азы өске улустан дыӊнаан таварылгаларын хөөрешкен эштеринге сонуургадыр. Мифтерни, тоолчургу чугааларны күүседип турар кижилер ук чогаалдарның адын колдуунда адавас. Чүгле «Дииреӊ», «Шулбус», «Магачын» дугайында деп ниитизи-биле ылгаар. Ынчангаш бо номда кирген мифтерниң, тоолчургу болгаш төөгү чугааларныӊ хөй кезииниң адын чыындының тургузукчузу А. Д. Арапчор чогааткан. Күүседикчи кижиниң уран-чеченинден, дылдың янзы-бүрү аргаларын ажыглаанындан мифтерниң поэтиказы хамааржыр. Миф –кыска проза хевирлиг улуг эвес чогаал. Эпоста, хуулгаазын тоолда ышкаш, ында дылдың уран-чечен чурумалдыг аргалары чок. Эгези (зачини) болгаш төнчүзү кончуг кыска, доктаамал эвес – «шаанда», «бурунгуда» деп сөстерден эгелээн, азы чок болза чогаалдыӊ сюжединден зачин чокка тургустунган болур. Мифтерниң сюжеди бар-даа болза, нарын тоожуушкунче сайзыраваан, ийи-чаңгыс болуушкундан (эпизодтан) тургустунган. Болуушкуннар дыңнакчыларның караанга көстүп турар ышкаш кылдыр чуруттунган. Бодунуң хууда азы өске кижиден дыӊнаан сактыышкыннарын тодаргай чижектер-биле бадыткап, мемуар аргазын ажыглаан. Төнчүзү-кандыг-бир тайылбырларны азы өөредиглиг суртаалды көргүскен. Ынчангаш тоолдарга бодаарга, мифтерде черле шынзыткан аян бар, уран-чечени-биле алырга, олар тоолдардан дудуу болур. Мифтер доктаамал эвес сөзүглелдиг, кыска домактардан, дорт чугаалардан тургустунган. Мифтерде хуулгаазын амытаннарның овур-хевирин көргүзерде күүседикчилер янзы-бүрү каас-коя өң-чүзүнүн, материалын, чүвениң шынарын көргүскен эпитеттерни ажыглаан. («Дээр өңнүг бора аъттыг, көк торгу тоннуг аныяк кыс», «хола хаайлыг, улуг ала карактыг эр кижи» дээш). Шаанда мифтерни амыдырал-чуртталгага ажык-дузазын бодап чугаалап турган болза, чоорту ооң функциязы өскерлип, дыңнакчыларның чалгаазын чазар, эстетиктиг сорулга-биле күүсеткен жанр апарган. Тыва улустуӊ маадырлыг болгаш хуулгаазын тоолдарынче мифтерниӊ янзы-бүрү күштүг амытаннарының, овур-хевирлери–Албыс, Шулбус, Амырга-Кара-Моос, Кара-Була-Маңгыс, Эрлик-Ловуң, Курбусту, Дээр оглу Демир-Мөге, Хүн оглу Хүлүк-Мөге, Чер оглу Черзи-Мөге – болгаш оларныӊ сюжеди шилчээн. Чижээлээрге, мифте кирип турар карганыр, хоп-меге дажыыр, харам, оор кижилерниң сүнезиннерин чер адааның каржы күштериниң камгалакчызы Эрлик-Ловуңнуң кезеткениниӊ дугайында сюжет тыва маадырлыг тоолдарда барык-ла өскерилге чок артып калган: «Алдай-Буучу» деп эпостуң кол маадыры Хан-Буудай караңгы өртемчейге (алдыкы оранга) келирге, чырык өртемчейге чорааш кижиже дылын уштур кижиниң дылындан, хыйыртап көөр кижиниң бир караандан демир илбек-биле каккаш, бир херимде хап каан турган. Ол-ла чоруп олургаш көөрге, бир кадай кижи бир чарыкы эмиинде уруг эмзирген, бир чарыкы эмиинде чылан эмзирген чыткан. Ол болза чаңгыс уруг божаан кижи-дир. Эрлик-Ловуң хаан мифтерде өлүг кижилерниң ат-сывын бижээн тускай дептерлиг кылдыр чуруттунган. Ол-ла эпоста Эрлик-Ловуӊ хаан база тускай даӊзылыг, ында өлбес мөңге чоруур кылдыр Алдай-Буучунун адын балап каар. Оон ыңай маадырлыг болгаш хуулгаазын тоолдарда овур-хевирлер чамдык мифологтуг шынар-демдектерни бодунда сиӊирип алган. Чижээлээрге, маадырлыг тоолдарның киржикчилери янзы-бүрү хуулгаазын илби-шидилиг, хуулгаазын күштүг болур, а маадырның удурланыкчылары –Дээрден тывылган, хинни Дээр-биле тудуш, Демир аъттыг, Демир-Мөге деп аттыг. Карак чивеш аразында ол Дээрже-даа үне бээр, черже-даа бадып кээр. Эпоста болуп турар үе болгаш чер база мифологтуг – «Эртенгиниӊ эртезннде, бурунгунуӊ мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа турар шагда, Сүмбер-Уула тей турар шагда», дээш о. ө. Маадырлыг тоолдарда, мифтерде ышкаш, Үстүкү, Алдыкы оран болгаш сарыг өртемчей азы Чер бар. Чер биле Алдыкы оранны чер-дээрниң шапшылгазы аӊгылап турар. Ынчалза-даа мифтерден эпосче шилчээн овур-хевирлер болгаш сюжет маадырлыг тоолдарда кол черни ээлевейн, дузалал рольду ойнап турар болгаш оларның дүрумнерннге чагырткан болур.
Номда кирген тоолчургу чугаалар темазыныӊ талазы-биле улуг бөлүктен тургустунган: 1) черлер аттарыныӊ тывылганы 2) хамнар болгашламалар 3) онзагай кижилер дугайында.
Тоолчургу чугааларның тодарадыын Д.С.Куулар «Кыс-Халыыр» деп чыындының эге чүүлүнде мынчаар берген: «Тоолчургу чугаа дээрге, ында көргүзүп турар болуушкуннарның болган үези болгаш чери билдинмес, маадырның төөгүге турган-турбааны барымдаалар-биле шынзыттынмас, колдуу-ла фантастиктиг бодалдарга үндезилеттинген, бичии хемчээлдиг, тоожу тургузуглуг аас чогаалы болур. Тыва улус «тоолчургу» деп сөс-биле ук чогаалда кирген болуушкуннун шынныг эвезин (тоолзуун), ынчаарга «төөгү» деп сөс дамчыштыр чогаалда кирген болуушкуннуӊ шынзыын, амыдырал-биле шуут холбаалыын көргүзүп турар».
Ам чыындыда парлаттынган тоолчургу чугааларны каксы көрээлиӊер:
Черлер аттарының тывылганының дугайында тоолчургу чугаалар. Моон, мурнунда чылдарда Мурнуу болгаш Төп кожууннардан аас чогаалын, ылангыя тоолчургу болгаш төөгу чугааларны, көӊгүс эвээшти чыгган болгаш парлалгага ийи-чаңгыс материалдар үнген. Ынчангаш чыындының тургузукчузу А. Д. Арапчор бо бөлукке хамаарыштыр элээн хөй материалдарны Мурнуу болгаш Төп кожууннардан чыгган. Оон алгаш көөрге, бөлук – Тес-Хем, Таңды, Бии-Хем, Кызыл кожууннарның девискээринде чонга билдинмес даглар, тейлер, хемнер, хөлдерниң тывылганын тайылбырлаан черлер аттарыныӊ, дугайында тоолчургу чугаалардан тургустунган: Тесте – «Хайыракан даглары», «Самагалдай», «Кежеге-Даа»; Межегейде – «Шойлуг-Алаак», «Хам-Дыт», «Бии-Хем»; Элегесте – «Могай даа», «Бөрттүг-Тей»; Таңдыда–«Тенек кыс туруу» дээш оон-даа өске. Ынчалза-даа оларның аразында Чөөн кожууннардан бижиткен, ында янзы-бүрү черлерниң аттарыныӊ тывылганыныӊ дугайында тоолчургу чугаалар база бар – «Кыс-Халыыр», «Богдунар-Боом», «Мургулуг-Хем», «Кум-Суу», «Кежегелиг-Тей». Хамнар болгаш ламалар дугайында тоолчургу чугааларда хамнарныӊ кандыг-бир онзагай элдептиг шынарларын – бүдүү билирин, изиг Кызыл көстүң кырынга сүзүп хамнаарын, аарыг кижилерни эмнээрин, улустуӊ читкен чувелерин төлгелеп, хамнааш, тып каарын көргүскен. Элдептиг хамнар дугайында чугаалар шаанда шыырак хамнарныӊ хамнап турганын «караа-биле көрген, кулаа-биле дыӊнаан» кижилерниӊ сактыышкыннары болур. Чижээлээрге, «Чолду-Яар хам» деп тоолчургу чугаа мынчаар эгелээр: «Элегестиң Оңгажа деп черге Чолду-Яар хамныӊ хамнаанын көрген мен. Бүгү назынымда ол хамныӊ хамнааны сагыжымдан- ыравас. ...Хам дүӊгүрүн кургаттыргаш, дериин кеткеш, хамнап эгелээн. Оон олурган улустарныӊ аразында аңчы Хавындай деп кижиниң ооргазында астып алган улуг бижээн ушта соп алгаш, улуг бижектиң бажын хөрээнче үстүргеш, киир идипти. Оон соонда хамывыс алганмышаан, ол бижекти дедир ушта соп алды –бижек бажында хан дээрге от чырыынга кызып, кылаңайнып турар чораан. Үш хонганда хам биеэги-ле хевээр кан кадык болур чораан»... Чамдык хамнар дугайында тоолчургу чугааларда хамны бир-ле кижи бактап, кочулаан, оон сеткилин хомудаткан азы оон мал-маганын оорлаан болза, хам анаа багай чувени чедирип, аарыг-аржыкка таварыштырып, безин өлүмге-даа чедирген болур. («Бүдүү билир кадай», «Элдептиг хам», «Харам кеткен хам», «Бүдүү билир хам» дээш о. ө.). Чижээлээрге, «Өглүг өдектиӊ төөгүзү» деп тоолчургу чугаада Шалык-Хам «Инээм алган кулугурга инээм эъдин амзатпас, аал-оранын куругладыр мен» – дээш хамнааш, каргыш чорудар. Оон инээн оорлап алган кижи инектиң эъдин дулуп алгаш, бир дайнап-даа чип четтикпейн, кадайы-биле кады өлгеннер. Шак мындыг янзылыг тоолчургу чугааларның сюжеди хам болгаш бөдүүн кижилер аразында удурланыышкынындан тургустунган болгаш хамныӊ анаа когарал чедиргенни көргүскен. Чыындыда кирип турар элээн хөй тоолчургу чугаалар хамнарныӊ боттарының болгаш хамнар-биле ламаларның аразында күш талазы-биле месилдешкенин, чижиишкинин, кагжырын илереткен. Ол үскүлежиишкиннин чылдагааны бир хамны (азы ламаны) өске хамныӊ дорамчылаанындан, базымчалатканындан, чок-ла болза боттарыныӊ ийикпе азы чоок төрелдериниң уруг-дарыынга таварышкан чүүлдерден тыптыр.Чамдыкта ол дугайында тодаргай чүве чугаалаваан, чылдагааны шуут чок-даа бооп болур. Хам биле лама аразында чижип тургаш, янзы-бүрү илбилерни, аргаларны ажыглап турар. Хам кижи дүрзүлүг кара булутту-даа, каргышты-даа, кара кускунну-даа, тос кара чыланны-даа, хөй күскени-даа, бодунуң сунезинин-даа чорудуп болур. А лама ном номчуур, ылаңгыя кончуг күчүлуг ыдыктыг «Кандан-Лапчааны», хүрүм кылгаш шаӊ-кеңгирге, коӊга, дамбыраны улай каккаш, хамныӊ каргыжын дедир чорудар.Ламалар биле хамнар чижи берген таварылгада, хөй нуруузунда эртеми шыырак лама тиилээн боор. Ниитизи-биле мифтер болгаш тоолчургу чугаалар– кончуг солун жанр. Олар төөгүнүң кайы-даа үезинде кижиниң сагыш-сеткилиниң, культуразының чамдык кезии болуп чоруур. Ооң-биле кады тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары делегейниң улустарының шак мындыг чугаалары-биле тудуш харылзаалыг. Ында кирген үстүү, ортаакы, алдыы оран, үш халап (суг, өрт, хат), мифологтуг октаргай болгаш үе дээш оон-даа өске чүүлдер делегейниң улустарның мифтеринде, тоолчургу чугааларында бар. Ол ышкаш тыва улустуӊ мифтери, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары алтай, хакас, шор, бурят болгаш оон-даа өске түрк дылдыг улустарныӊ чогаалдарынга тема, сюжет тургузуг болгаш уран-чечен талазы-биле чоок. Чижээлээрге, алтай улустуӊ мифтериниң кол маадырлары, тыва мифтерде ышкаш, хуулгаазын амытаннар – «Ээзи», Дельбеген, Алмыс, Эрлик, Курбустан дээш оон-даа өске. Алтайларда, тыва улустуӊ тоолчургу болгаш төөгү чугааларында дег: «Күскениң чылга киргени», «Часкы», «Чеди Хаан», Сартакпай, Амыр-Санаа дугайында чугаалар бар. А тыва улустуӊ «Тере-Хөл», «Элчиген-Кулак» дугайында тоолчургу чугаалары кыргыстарныӊ «Изиг-Хел» («Иссык-Куль») дугайында чугаазынга дөмей. Моон алгаш көөрге тыва мифтер болгаш тоолчургу чугаалар бистиӊ ада-өгбелеривистиң өске кожа-хөлбээ, чоок улустар-биле культурлуг харылзаазының хөй янзы турганын херечилеп турар. Мифтер болгаш тоолчургу чугаалар амгы үениӊ кижилеринге, ылаңгыя чаа өзүп орар аныяк салгалды чараш аажы-чаңга кижизидеринге улуг эстетиктиг ужур-дузалыг. Ында чарашсынган, чаптаан хөй бүзүрелдерден аңгыда, бактаан, корткан, чүдексинген бодалдар база илереттинген. Ынчангаш мифтер болгаш тоолчургу чугаалар Тываның бурунгу төөгузун, тыва улустуӊ ажыл-амыдыралын эки билип алырынга кончуг ажыктыг болгаш оларны ам-даа чыып бижээш, шинчилээш, аныяк өскенге дамчыдып бээри чугула. Бо номда мифтерниӊ болгаш тоолчургу чугааларның чүгле чамдык хевирлери, үлегерлери кирген. Ынчангаш октаргайның база тыва аймактарның ада-өгбелериниң, оларның аттарының тывылганынга хамаарышкан, ол ышкаш сураглыг кижилер дугайында оон-даа өске мифтерни, тоолчургу чугааларны «Кыс-Халыыр» деп чыындыдан көөрүн номчукчуга сумеледивис. Чыындыда кирип турар мифтер болгаш тоолчургу чугаалар чырыкче бир-ле дугаар үнүп турар (оон аразында чүгле «Кыс-Халыыр», «Тере-Хөл» дээн чижектиг ийи-чаңгыс тоолчургу чугааларның янзылары өске күүседикчилерниң ытканы-биле үстүнде адаанывыс «Кыс-Халыыр» деп номда кирген). Номда кирген чогаалдарны хөй янзы информаторлар чугаалаан болган төлээде, оларның күүседир аяны, мергежили, уран-чечен аргалары база бот-боттарындан ылгалып турар. Чамдык чогаалдарны уран-чечен билдилиг кижилер сорук кириишкин-биле чугаалап, каас-чараш эпитеттерни, деңнелгелерни ажыглаанындан, оон сюжеди долу болгаш дыл-домаа чечен. Өске чугаалакчылар чогаалдың чүгле кол утказынче кичээнгей салып турганындан, ында-хаая дыл-домаа арай чевензимээр чогаалдар база бо номда таваржып турар. Ынчалза-даа номнуӊ тургузукчузу А. Арапчор мифтерниӊ болгаш тоолчургу чугааларның дылыныӊ болгаш утказыныӊ онзагайын бичии-даа өскертпейн, чондан бижээн езугаар олчаан хевээр арттырган. Аас чогаалының чыып келгениниӊ дугайында Арапчорнуӊ сактыышкыны номнун эге чүүлүнүн сөөлүнде парлаттынган. Чыындыже кирген чогаалдың ыткан кижизиниң адын, фамилиязын, төрүттүнген чылын, чурттап турар черин, ук чогаалдың бижээниниң чылын база Тываның эртем-шинчилел институдунуӊ архивинде кадагалаттынып чыдар томун, херээниң дугаарын номнун төнчүзүнде «Капсырылгада» киирген. А «Тайылбырларда» чогаалда эргижирээн болгаш билдинмес сөстерниң база тус черниң дыл-домаанга хамааржыр сөстерниң (диалектизмнерниң) эртем талазы-биле тайылбырын тодараткан. Чыындыны калбак номчукчунуң кичээнгейинге бараалгаткан. А. Арапчорнун белеткээни бо ном аас чогаал эртеминге көскү болуушкун болбушаан, өөредилге черлеринге, клуб, библиотека ажылдакчыларынга болгаш аас чогаалын сонуургап чоруур бүгү кижилерге улуг дузалыг болур.
Бо ном «Аас чогаалының тураскаалдары» деп библиотеказынга мооң мурнунда үнген «Койгунак» (1989), «Тыва маадырлыг тоолдар» (I, 1990, II — 1993, III — 1994), «Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери» (1990), «Матпаадыр» (1991), «Аксагалдай ашак» (1992) деп чыындыларның уланчызы болуп турар. Институт дараазында бо серияга «Тыва улустуӊ анаа тоолдары» болгаш «Тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ антологиязын» үндүрер дээш ажылдап турар.
- Ооржак С. М.
