Тыва уругларга шүлүк чогаалы.

Уругларның шүлүк чогаалы, ол дээрге, эң нарын болгаш эң берге, хөй угланыышкыннарлыг болгаш билиишкиннерлиг номнал болур. Чаш кижи баштайгы шүлүктү өпей ырының аялгазын дамчыштыр дыңнап, чүнүң дугайын ырлап турарын, өскээр чугаалаарга, сөзүн билбес-даа болза, ие-чүректиң ханызындан, сагыш-сеткилдиң уянындан үнген аялгага алзып, таалалды алыр, а чогум кымның аӊаа ырлап берип олурарын чаш кижи "иезин ийи ай болгаш, адазын алды ай болгаш таныыр” деп улегер сөстен даап билип алыр. Шак ол ылбыган чаштың кижи болуп хевирлеттинериниң - чүвени боду билип аптар апаары - үе талазы-биле кыска-даа болза, тускай чадаларны эртер. Ол дээрге, бичиилерниң дыңнап билип алырынга, номчуп бээрге билип алырынга, боду номчааш билип алырынга таарыштыр бижээн, биргээр чугаалаарга, бичиилерниң хар-назынын, оларның билиишкиннериниң деңнелин барымдаалап чогааткан шүлүктер-дир. Оларның дазылы иениң ыры болур:

Өпей, өпей, ө-пээй,

Өзем, оглум, ө-пээй.

Увай, увай, у-ваай,

Удум, оглум, у-ваай.

Ынчангаш уруглар шүлүү - улустуң аас чогаалының база бир онзагай болгаш нарын хөй талаларлыг болгаш янзы-бүрү хевирлерлиг кезээ болуп артпышаан, төрүмелинден салым-чаяанныг чогаалчыларның ачы-хавыяазындан бижимел шүлүк чогаалынче шилчээн болуп турар.

Уруглар шүлүктери амгы бижимел чогаалынга кажан көстүп келгенил, уруглар шүлүү деп чүл деп айтырыглар бистиң мурнувуска ала-чайгаар-ла тургустунуп келир. Ынчаарга ам бистер бичиилерниң хар-назынынга, сагыш-сеткилинге, сонуургалынга, дыл-домаанга, билиг-деңнелинге таарыштыр бижиттинген шүлүктерни - уругларныы дээр бис. Олардан бистиң уругларывыс боттарын долгандыр турар бойдусту, ооң болуушкуннарын, үелерин болгаш байлаан, дириг амытаннарны, оларның өң- чүзүнүн, хевир-дүрзүзүн, ажыктыын, хоралыын, боттарын канчаар ап чоруурун, кижилерниң аажыларын, чаңчылдарын, бүдүш-мөзүзүн, амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин билип алырлар.

Бистер тыва бижиктиң-даа, чечен чогаалдың-даа төрүттүнүп келгенин 1930 чылдан бээр санап чаңчыккан бис. Ол езугаар алыр болза, баштайгы он чыл дургузунда уругларга бир каш шүлүктерни амгы үеде кымнарыл дээрзи билдинмес авторлар чогаадып тургускан. Оларның шүлүктери "Чыынды чогаалдар" деп номнарда, "Революстуң херели" сеткүүлдерде, "Шын", "Хостуг арат", "Реванэ шыны", "Аревэ шыны" солуннарда парлаттынгылаан. Чижек кылдыр Х. Бүрбүнүң "Каадыр кылыр школавыс" деп шүлүүнден көрүптээли:

Кавайымдан өстүрүп каан

Хайыралыг авам-ачам.

Кара чаштан өөренир

Каадыр кылыр школавыс.

(Чыынды чогаалдар, 1937, арын 138—139)

Ынчаарга ам 30 чылдар дээрге, чүгле уругларның эвес, улугларның безин өөредилге дээш, арга кызыл-кымыскаяа дег, хайныгып, 9-10 харлыг бичиилер-даа, 60-70 харлыг кырганнар- даа чаңгыс партага кады өөренип, чай боорга, элезинни, кыш боорга, харны саазын, үстээш хүлдеп каан калбак ыяшты самбыра, сүүртүп каан ыяшты карандаш кылып бижип турган үе-ле болгай. Бодунуң үежилерин Сыргый "Адак кылдыр өөренмээли" деп шүлүүнде мынчаар кыйгырган:

Сургуулдар-ла шуптувус

Чурумувус тудаалыңар.

Шудургу-ла өөренгештиң

Шупту эки демдек алыыл.

(Чыынды чогаалдар, 1937 чыл, арын 141)

Шүлүкчү - бодунуң үезиниң үнү дижир болгай бис. Үжен чылдарның шүлүкчүлериниң изиг күзели, алыс сорулгазы ол ышкажыл. Олар чогум кымнарыл, кандыг ажыл кылып турганыл, каш харлыг улузул деп чуве биске билдинмес. Ынчаарга ам төрээн чериниң каас-чаражын мактап, аңаа ынакшылын болгаш чоргаараашкынын илереткен шүлүктерни база хөй авторлар бижигилээн. Шалык Лопсаң - Самбуунуң "Улуг-Хемим" деп шүлүүн үениң дээрелериниң бирээзи деп санап болур.

Чайгы дагның херелинде

Чайыннанган эртине дег,

Чаагай чыргал турлаа болгаш

 Чарлып болбас Улуг-Хемим.

Кашпал, сыннар аразының

 Каас-чараш хээзи болган

 Кара-дуруяа үнү долган

 Каап болбас Улуг-Хемим.

("Революцияның херели", 1941 чыл, № 2)

Уруглар шүлүүн уран-чечени-биле, улусчу чараш деңнелгелер-биле кергүзерин баштай илереткен кижи Маады Бичии-Уруг болур. Ол чүгле чаңгыс шүлүктү - "Пионер чарашты" 1934 чылда бижээн. Сөөлзүредир аңаа аялганы Виктор Көк-оол чогааткан. Ол дораан-на бүгү Тывага тарай хона берген болгаш уругларның эң ынак ырызы апарган.

Кааң хүндүс өрү көөрге,

Кас-ла куштуң ужары дег,

Каттышкаштың ойнай бээрге,

Галстуктуг пионер чараш.

(Чыынды чогаалдар, 1937 чыл).

Маады Бичии-Уругнуң "Пионер чаражынга" ооргалангаш, тыва уруглар шүлүү бодунуң үндезинин салган деп дидими-биле бадыткап болур бис.

1992 чылда чурттап, 60 чылдарның бедиинде харап, уруглар шүлүүнүң хөгжүлдезин сайгарып келирге, ол үш үе-чадага чардынып келир-дир, тодаргайлаарга, 1930—1950, 1971—1991 чылдар. Бир эвес оларны ниити тема талазы-биле алыр болза, база бир янзы апаар. Чүге дизе, ол чылдарның иштинде ниитилел хөгжүлдезинге, ооң иштинде Тываның амыдыралынга политик- даа, экономика-даа, культура-даа талазы-биле өскерлиишкиннер болгулап, күрүне болгаш социал тургузуг база солчуп, амыдырал хөй угланыышкыннарны болгаш болуушкуннарны көдүрүп келген.

Баштайгы чээрби чыл дээрге, уруглар шүлүүнүң чаа-ла тыптып, баштайгы базымнарын кыла берген үези болур. Ынчалза - даа аңаа хамаарыштыр ТАР-ның Чазаа-даа, Намы-даа чогуур кичээнгей салбайн келген. Уруглар чогаалчылары-даа илереттинип, болур-чогуур деткимчени албаан. Ниити талазы - чүгле өөрениринче угланган кыйгырыглар болуп турган. Аңаа Кунгаа- Чаптың "Кайгамчыктыг өөрениили" дел шүлүүн чижек кылып болур:

Каа-Хемниң унунайда

Калбак чаагай школа бар.

Хамык чоннуң ажы-төлү

Кайгамчыктыг өөрениили.

(Чыынды чогаалдар, 1936 чыл, арын 135)

Ол чылдарда "Бижикти билбес болгаш биче билир чорукту узуткаалыңар!" деп кыйгырыг турганындан үениң агымынга болгаш салдарынга алзып, чоннуң изиг революсчу күзел-соруунуң болгаш хей-аъдының хөөнү-биле шүлүкчүлерниң бижип турганы билдингир болгаш чөптүг. Дараазында он чыл - совет улустуң Ада-чурттуң Улуг дайынының, тыва улустуң Кызыл Шеригге дузаламчызының, Совет Эвилелинге Тываның каттышканының база Тывага чаа сууржуң амыдыралдың болгаш коллективизацияның чылдары-биле холбашкан. Ынчангаш тыва чечен чогаалдың темазы - дайзынны чылча шаварынче, Кызыл Шеригге дузаламчыже, совет өг-бүлеге аас-кежиктиг чурттаарынче, совет патриотизмче болгаш интернационализмче угланы берген. Ол чылдарда уруглар шүлүү база - ла калбак хемчээлди албаза-даа бичиилерге таварышкан езулуг шүлүктер көстүп келгилээн. Дириг амытаннарга кээргел, күш - ажылга ынакшыл, пионержи даңгыракка шынчы чорук дугайында шүлүктер бижиттинген. Олар утка-шынар болгаш уран-чечен талазы-биле ылгалып, уругларның сеткил-хөңнүнге дээп, сонуургалын хаара туда берген. Маңаа С.Сарыг-оолдуң "Өскүс уруг", "Шиижекчигеш", "Пионерниң даңгыраа", Л.Чадамбаның "Чимиттиң чимизи", "Кым-дыр мен", "Койгун оглу" деп шүлүктерин С.Пюрбюнуң "Бора-Шиижек" деп тоолду шүлүкчүткенин адап болур. Оларның темазы чаңгыс улуг - бот-боттары үн алчып турар-даа болза, амыдыралче көрүжү, болуушкунче билиишкин дөмейлешпес, чүгле боттарыныы-биле бижип турары солун болгаш өөредиглиг. Чижээ С.Сарыг-оол "Шиижекчигешти":

Торгу-маңнык өңнүг,

Довук ышкаш боттуг,

Чиңге хемде чурттуг

                                                   Шиижекчигеш чораан"- деп, эгелеп турар болза,

Л. Чадамба бодунуң "Койгун оглун" мынчаар төндүрүп турар:

Хоор аъттыг бистиң аңчы

Кокааракты боолап ап-тыр.

Хоруп чыткан койгун оглу

 Кокпазынче ыңай болган.

Ол ышкаш Салчак Тамбаның "Доңгада каъдык" бичии уругларга чазый-чилби, ажырымчы чоруктуң чүге чедирип болурун бадарчы ламаның овур-хевирин болгаш хөделиишкинин дамчыштыр шоодуп көргүскени - угаадыглыг болгаш дээштиг. Ынчалза-даа ооң кол маадырынга бадарчы ламаны шилип алганы арай эпчок. Чүге дээрге ламалар кажан-даа чазый-чилби чорбаан болгаш буянныг сеткилдиг кижилер-дир. Үе, ооң идеязы чогаалчыны база будап болур деп чүвениң бир херечизи ол-дур ийин. Уругларның шүлүк чогаалын хөгжүдеринге, "Улуг-Хем" альманагы болгаш "Сылдысчыгаш" солун көскү черлерни ээлеп, Төрээн чурт, Ленин, Октябрь, тайбың, найырал, түмен бойдус, дириг амытаннар, пионержи болгаш школачы амыдырал ду- гайында хөй-хөй шүлүктерни боттарының арыннарынга парлап, чаа-чаа авторларны илередип үндүрген. Тыва уруглар шүлүк чогаалы ол чылдарда бодунуң оруун изеп, эге дилээшкиннерни болгаш оралдажыышкыннарны кылып, уругларның сеткил-сагыжынга, "отту шага” бергени болур. Ийиги үе-чада, азы 1951—1970 чылдар, уруглар шүлүк чогаалының хөгжүлдезиниң дүжүткүр чылдары болур. Чүнүң-даа мурнунда, уруглар шүлүкчүлериниң чаа, салым-чаяанныг отряды тыптып келген. Олар болза Э. Кечил-оол, Е. Танова, А. Допчаа, Ч. Кара-Күске, К. Тоюң, Ч. Ондар, К. Ондар, Х. Ойдан-оол болгаш өскелер-даа. Ооң-биле чергелештир уруглар шүлүктериниң хевирлери калбарып, темалары делгемчип, утка-шынары бедип, уран-чечени экижий берген. Шүлүктерден аңгыда шүлүглелдер, балладалар, баснялар, шоодуг-дузаашкыннар көстүп келгилээн. Ол ышкаш уруглар чогаалчыларының идея - эстетиктиг дилээшкиннери, аажы-чаң кижизидилгезиниң талазы- биле оралдажыышкыннары чаартынган черниң, чалгыннанган чоннуң ниити сорулгалары болгаш угланыышкыннары-биле дүгжүп турган. Ол чылдарда Л. Чадамбаның "Аас-кежии" (1954), "Салгакчылар” (1969 ч), Е. Танованың "Дамырак" (1964 ч), А. Допчааның "Чаптанчыглар" (1968 ч), Э. Кечил-оолдуң "Чечектерим" (1967 ч), "Дээрге капуста" (1970 ч), Ч. Кара-Күскениң "Дамды" (1969 ч) деп чыындылары көстүп кээп, тыва уруглар шүлүк чогаалының бут кырынга туруп, чедимчелиг хөгжүй бергенин бадыткаан. Боттарының чогаадыкчы ажылдарын шүлүк чогаалы- биле эгелеп, уругларга эки шүлүктерни, шүлүкчүткен тоолдарны болгаш басняларны С. Сарыг-оол, С. Пюрбю, В. Эренчин, С. Сюрюң-оол, Ю. Кюнзегеш, К. Кудажы, М. Өлчей-оол бижигилээн. Уругларның угаан-бодалын сайзыратканы, чаа чүүлге чаңчыктырганын, билиин байлакшытканын ол чылдарның шүлүктери боттары-ла сөглеп бээр. Ол дээрге, бистиң чогаалчыларывыстың суртаалдап, чагыг-сүмеден болгаш көргенин ол-ла хевээр, чурукка тырттырган дег, дүжүрүп бижииринден чоорту хосталып, дыл-домаа чевен, утка-шынары чавыс шүлүктерден чайлааны болур.

Акым сартык сунду,

Амырааштың аптым.

Ынайзынып өкпелээш,

Ышкыныптым ышкажыл.

Карактары көстүктүг

 Калдар эниим чипкен.

Кызаңнаан дылын

Кымчыландыр чылгады.

(Каң-оол Ондар. "Сартык").

Үстүнде шүлүктен чүнүң дугайында бижээни эвес, а канчаар бижээни билдингир ышкажыл. Шынап-ла, уругларга чүнү-даа, чүнүң-даа дугайын бижип болур. Ынчалза-даа билдилиг болгаш уранчыдыр бижиирде, уруглар чогаалчызы болуп төрүттүнер ужурлуг. Чүгле ынчан өттүнчүүр, темалар катаптаар чоруктан уштунуп, школачы амыдырал, уругларның иштики өртемчейиниң чаагайын болгаш чажыттарын, башкыларның авыралын, оларның овур-хевирин дамчыштыр бичиилерниң аажы-чаңынче, күзел- чүткүлүнче чедир ханылап, сонуургадып бижип болур бис.

-бодалдың сарыылдыы-биле уругларны билиндир, оларны хандыкшыдыр бижиири - чүгле бистен хамааржыр.

Уругларның шүлүк чогаалы - ам-даа чедир чардынмаан кур чер болуп артпышаан. Бо талазы-биле шинчилел ажылдары чоруттунмаан. Ынчангаш уруглар чогаалының төөгүзүн бижип тургузарын, уруглар чогаалчыларының шилиндек шүлүктериниң чыындызын кылырын, уругларның назы-хар аайы-биле номнарын тус-тус үндүрерин, оларның Чыл келген тудум-на, ылаңгыя сөөлгү үшкү үе-чадада, уругларның шүлүк чогаалы улам-на хөгжүлдени ап, чаа-чаа авторлар-биле немешкен. Маңаа Ооржак Комаадырны, Шоома Даржайны, Комбу Бижекти адап, чизени оон-даа ыңай уламчылап болур. Оларның шүлүктери, далай суунга дамды дуза дег, тыва чечен чогаалдың дашказын долдуруп, уруглар шүлүүнге чаа аянны, уран тывышты киирген. Шоома Даржайның "Аякты кым бусканыл?" деп чыындызында илбижи болгаш билдижи аргалар- биле бижиттинген шүлүктер бар. Ону "Ажык үжүктерни" болгаш "Алдын үжүктү" номчааш билип алыр бис. Ол ышкаш Комбу Бижек бодун чаа, солун, онзагай аянныг, тускай көрүштүг шүлүкчү деп көргүскен. Чаңгыс чижек:

Черим-чуртум өңгүр-чивиин

Дам-дам шимеп, диргизип кээр,

Чечектерге сыргалар бооп,

Таалап ойнаан ховаганнар,

Сайзанаамга шайлаар силер,

Садым чечээн каастаар силер.

("Ховаганнар")

Уругларның шүлүк чогаалынга чаа тынышты Ч. Ондар, О. Комаадыр кииргеннер. Чаӊ-оол Ондарның теве, хүн, чер, суг, камналга, төтчеглекчилер дугайында шүлүктери онза ылгалып, чаа аян-хевирни, чараш деңнелгелерни, салдарлыг өөредигни берип турар, Комаадырның "Хадыыр-Сарыг" деп чыындызы бичиилерни техникага, эмдик мал өөредиринге, хой кадарарынга хандыкшыдып турары-биле ажыктыг, Доюндуп "Салгакчылар" деп чыындызын үндүрүп, уругларга буянныг сеткилин ажытканын үнелиг белек деп санаар апаар.

Уругларның шүлүк чогаалы - совет уруглар чогаалының чарылбас кезээ болуп, Бүгү-эвилел номчукчуларынга билдинип келгенде, улуг ССРЭ буступ дүшкен, акы-дуңма улустарның найыралы сандараан, социалистиг ниитилел узуткаттынган. Ооң хайындан уруглар чогаалчыларының мурнунга чаа нарын болгаш берге сорулгалар тургустунган. Амыдыралдың кайы талазын, канчаар бижиирил, кандыг орук-биле хөгжүүрүл, бөгүнгү маадырларывыс кымнар болурул, ажы-төлдү кандыг угланыыш- кынче кижизидерил,- бистиң күзеливис кандыг болурул, ниитилел кажан, канчаар орталанырыл деп хөй-ле айтырыглар бистерни дүвүредип келген.

Чогаалчы кижи - чоннуң хөңнү, ооң боданыкчызы болганда, анаа-ла баш муңгаш олурар эргези чок. Ындыг төлээде, хамыкты мурнай үезиниң азы кижи төрелгетенниң чугула айтырыгларын шиитпирлежир ужурлуг. Ол болза, долгандыр турар хүрээлеңни - бойдусту бүгү тала камгалаары болгаш хумагалаары; сарыг шажынны тургузуп, чоннуң уттундурган чаагай чаңчылдарын болгаш чүдүлгезин катап эгидери, аңаа аныяк салгалды ижиктирери болгаш өөредири; улустар аразының акы - дуңма найыралын быжыглаары, дем-биле, деткимчелиг ажылдаарын болгаш чурттаарын чедип алыр; төөгү оруу хан-чинге борашпазы-биле, айыыл-халапка таварышпазы-биле тайбың дээш демиселди күштелдирери-дир. Бо-ла бүгүнү уран сөстүң күжү- биле, угаан бодалдыӊ сарыылдыы – биле уругларны билиндир, оларны хандыкшыдыр бижиири – чүгле бистен хамааржыр.

Уругларныӊ шүлүк чогаалы – ам-даа чедир чардынмаанкур чер болуп артпышаан. Бо талазы-биле шинчилеп ажылдары чоруттунмаан. Ынчангаш уруглар чогаалыныӊ төөгүзүн бижип тургузарын, уруглар чогаалчыларыныӊ шилиндек шүлүктериниӊ чыындызын кылырын, уругларныӊ назы-хар аайы-биле номнарын тус-тус үндүрерин, оларныӊ чурук-хөрүк каасталгазын экижидерин болгаш өңнерлиг болурун, уруглар чогаалыныӊ республика хуралын чыылдырарын, «Сылдысчыгаш» солуннуң чанынга чечен чогаал каттыжыышкынын тургузарын, «Чылдың эң эки шүлүү дээш» конкурсту доктаамал эрттирерин үе-даа, амыдырал-даа негеп келген. Бо дугайында эш-өөрнүң болгаш номчукчуларның санал-оналын дыңнаксаары күзенчиг-дир.

---