«Даң хаяазында» аялгалар

Каас-коя сөстер дилевейн, хөй метафора, нарын сөс каттыжыышкыннары-даа ажыглавайн бижиттинген, дыл-домаа бөдүүн шүлүктер турар. Олар бөдүүн ышкаш сагындырар, а номчуптарга кижиниң сеткилин доюлдуруп, хөй-хөй бодалдарны, күзелдерни тывылдырар. Шүлүктер чымчак, хоюг, уяны-биле ырыга дөмей. Ооң соонда кижиниң сагыжынга бир-ле элдептиг болгаш нарын эвес, чоок болгаш таныттынмас аялга бооп чоруур. Шүлүкчү Куулар Черлиг-оолдуң «Даң-хаяазы» (1988) деп чыындызында ындыг шүлүктер дугайында номчукчу кижиниң өмүнээзинден үнген бодалдарым-биле үлежикседим. Бо шүлүкчүнүң өскелерден аңгыланыр үнү, стили ооң дөрт дугаар шүлүктериниң чыындызында баштайгы үш шүлүк номнарынга деңнээрге элээн ылгалып тодарап келген. Ч. Куулар тыва улустуң аас чогаалынга сонуургалдыг, хандыкшылдыг болгаш ооң чогаалдары улустуң ырыларынга чоок. Тыва улустуң ырылары ышкаш шүлүкчүнүң сөс курлавыры делгем болгаш тода.

«Сылдыс дүшкен көккүр хөл дег өӊгүр шаажаӊ...» деп шүлүк ынакшыл лириказынга хамааржыр. Лириктиг маадыр кудага келгеш, аас-кежиктиг аныяктарга чылыг чагыг сөзүн берип турар. Ол үеде ынакшылы-биле байырлажып-даа турар ышкаш. Мону номчуурга, сеткил-сагыш ала-чайгаар ын дынналып кээр. Ховар чараш, кашпагай кулунунга чоргаарал сиңниккен шүлүк «Сылдыс-шокар бора-кулун эжелиим бар...» деп эгелээр. Шүлүктү номчуурга, улустуң ырыларының аяны дыңналыр.

Черле Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларның бир чарылбас өңнүктериниң, сүмелекчилериниң бирээзи – аялга деп бодаар мен. Аялга, хөгжүм ооң сеткилинде, ооң чуртталгазында улуг черни ээлеп турар. «Бетховенни ойнай бээрге», «Шопенни салып берем...», «Ыржы чурээм» деп одуруглар бо бодалды бадыткап турар. Ооң шүлүктериниң уяранчыг аян долганы база ында. Шүлүкчүнүң хөгжүм үнүнге хандыкшылы ырлаксанчыг, уяранчыг аялга сиңниккен одуруглары-биле биске, номчукчуларга, дамчып кээр.

Үстүнде адаанывыс шүлүктер сонет хевирлиг бижиттинген. Сураглыг итальян шүлүкчүлер Петрарка, Дантенин эгелеп кааны 14 одуруглуг, кезек бүрүзү аңгы чогаал бооп болур, сөстери дакпырлавас бо шүлүк чогаалының тергиин хевиринге кижиниң ишти-хөңнүн доюлдуруп кээр, бодалдарын, сеткилдиң илерээшкиннерин авторнуң дамчытканы солун. 26 сонетте ынакшыл, кижиниң мөзү-шынары, бойдустуң чурумалдары, кижиниң амыдыралының база ишти-хөңнүнүң ооң-биле сырый холбаазының дугайында чогаалчы биж ип турар. Шүлүкчү Куулар Черлиг-оол чүгле ыры аянныг шүлүктер бижип турар деп билип алыр болза, шын эвес боор. Өске аян-биле бижиттинген шүлүктери бо-даа, баштайгы-даа чыындыларыда хөй. «Даң хаяазында», «Конгресске үнүм», «Чаартылга хады-биле», «Частыышкын» дээш оон-даа өске. «Күзээвистиң шивилери» деп чараш тураскаадыгда агаар-бойдусту онзазынып, ооң кижилерге салдарын көргүскен. Шивилер – кижилерниң өңнүктери, кезээде чанынга чоруур, бергелерге дуза кадар эштери. Кижилер база шивилер ышкаш. Черле кижи бойдуска чоок болган тудум, хостуг болгаш чоргаар улус аразынга хүндүткелдиг боор. Ханы бодалдарлыг, чараш тывыштарлыг шүлүкте психологтуг параллелизмни онза ажыглаан. Күзег – кижиниң назы-харының демдээ-даа ышкаш. «Оожум дүн дыжың хандыр өпейлезин» деп шүлүкте көргүскен шөлээн, шыпшың кежээ ышкаш, ынакшыл база оожум, уян.

Тыва улустуң ырыларында күзел-бодалдар, сагыш-сеткилдиң хайныышкыны нарын эвес-даа бол, чиге илереттинери ышкаш, сеткилди сергедип кээр  «Эстип хайлы берги дег мен» деп шүлүк база ындыг.

                          Сүг-Хөлде сылдыс дүшкен,

Чүнү көрүп олуру сен?

        Чүстүг сиген сый-ла баспайн

     Чүден оожум чедип келем.

А бо одуругларны номчуп олурда, бөлүк ыраажыларның чоргаарал сиңген үннери дыңналып кээр:

Чыжыргана, чындыр-кара,

Чычыы кедер хеймер кара,

Хемчиивиске чуртумойга    

Кеди-ле ынак чүвем сенде.

Чыындының үшкү кезээнде сес одуруглуг шүлүктер кирип турар. Бо хевир тыва поэзияда эң-не нептереңгей хевирлерниң бирээзи. Тыва шүлүкчүлер сес-дөрт одуруглуг шүлүктерни хөй бижип турар. Аңгы-аңгы авторларның 8-тээн, 4-тээн одуругларын номчуп ора, бо кыска хевирге бодалды, сагыш-сеткилдиң дүвүрээзиннерин онза, чедингир, чечен кылдыр көргүзери берге деп билип каар сен. А ооң херечизи – бистиң тыва чогаалда янзы-бүрү шүлүкчүлерниң хөй-хөй сес одуруглуг шүлүктериниң аразында чүгле санныг шүлүктер сонуургалды чаалап ап шыдаанында. Мындыг кызыы (чугле 8 одуруг!) хевирге бодал ханы болгаш чечен хевирлеттингениниң чижээ бо:

                                                                       

                      Делегейде делегей бар,

                      Ажыттынмаан мээн оруум.

                      Дептерлерде дептерим бар,

       Ажып көөрү – мээң чүрээм.

      Деңгеримде сылдызым бар,

                      Көвүрүү чок мээң оруум.

                      Деңнелгеде деңнелге бар,

                      Көрүп каары – мээң караам.

Сестээн шүлүктерде улустуң ырыларында ышкаш кол овур-хевир-биле кожаланыштыр чергелешкек овур-хевир көстүп (синтаксистиг параллелизм), шүлүктүң идейлиг утказын түңнеп көргүзеринге дузалажыр.

                         Эткир үннүг хомузагың

                         Элевезин кайгап чор мен.

                         Эжим сеңээ соккан чүрээм

                         Эрикпези ында чоор бе?

Номнуң дөрткү кезээнде эпиктит шүлүк чогаалдары кирип турар. Ол болза «Харлыг тоожу» деп шүлүглел база «Хувискаалдың адар даны» деп баллада.

 «Хувискаалдың адар даңы» деп балладаның чижээнге литературада илереттинген идеяларга номчукчуларның хамаарылгазының өскерли бээрин көрүп, оон түңнелдерни кылып болур бис. Политиктиг угланыышкынныг бижиттинген одуруглар чүгле «чангыс хүн» чурттаар, а кижилерниң сагыш-сеткилин дамчыткан, ханы, философчу бодалдыг, түңнелдиг одуруглар өлүм чок. Афганистанда хувискаалчы дайынны алгап турганы ышкаш, политиктиг хөөннер өскерлип, кижилерни сонуургатпайн баар. А ие кижиниң кажыыдалы, чалыы оолдарның хары черге амы-тынындан чарылганы каш-даа чүс-чүс чылдар эртсе, сагышка кээп, номчукчуну кыйгыра бээр:

Бурунгу чылын кара бажы

                   Буурарып калган чораан,

                   Оолдуң ажыы аар болгаш

                    Ооң сынын база берген.

Балладаның түңнел кезээнде хувискаал дугайында мындыг сөстер бар:

Социализм солаңгызы

         Кабул дүннү чырыткылаан.

       Сорук-күзел деми катчып,

          Ханныг чааны соксадып тур.

  Чоннуң билиишкиннери өскерли бергенинден бо идеяларны төөгү бадыткавайн барганын билир бис. Ындыг болза-даа бо баллада тыва чоннуң төөгүзүнүң бир арнын чырыдып турар болгаш бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың мөзү-бүдүжүн, маадырлыг чоруун, сеткил-бодалдарын уран көргүскен одуруглар номчуксанчыг.

  Чогаадыкчы ажыл-иш улусчу поэтиктиг чаңчылдарга чоок болган тудум, чогаалдар номчукчуга күзенчиг, сонуургалдыг дээрзин Черлиг-оол Чашкынмааевич Кууларның шүлүк чогаалы бадыткап турар.

 

---