Ак хемниң аялгазы-биле... (Сүрүң-оолдуң 80 чыл оюнга)

Эрткен чүс чылдың алдан-чеден чылдарын тыва шүлүк  чогаалыныӊ чечектелиишкининиӊ алдын үези деп болур. Ынчан С. Сүрүң-оол шүлүк бижиириниң чаңчылчаан  аянынга рифманы чедимчелиг киирип, тыва поэзияның  аянын байлакшыткан. Ооң шүлүк чогаалы өске чогаалчыларның шүлүктеринден бир онзагай ылгалдыг, чараш аялгалыг, аян-шинчилиг. Тываның ак-көк дагларын кым-даа ынчаар уян чараш, ынакшыл-биле чуруп көргүспээн боор. С.С. Сүрүң-оолдуң тоожу чогаалдары амгы-даа үеде хөй- ниитиге эки салдарын чедирбишаан. 70 чылдарның эгезинде ооң бижээни «Авазынга даңгырак» деп тоожузу арагалаашкынның хоразын дидими-биле сойгалап, чүнүң-даа мурнунда кижиниң арын-нүүрүнге эң багай салдарлыг калчаа халаптың уржуктарын баш удур сагындырып турар. «Өске кадай» деп романында, «Кымның оглул?» деп тоожузунда чогаалчы таптаашкын чылдарының социал буураашкыннарының агымынга хактырган аныяк салгалдың угаан-бодал ундараашкынының чылдагааннарын сайгарып көргүскен. Мөзү-шынар талазы-биле буураашкынның чылдагааннарын автор чоннуң чаагай чаңчылдарындан хоорулганында деп көргүскен. 60 чылдарның эгезинде-ле чогаалчы репрессиялар айтырыын бир дугаарында көдүрген. Ынчан парлаарын хоруп турган, ам чырыкче үнген тоожунуң эгелеринде кол маадыр Хеймеректиң овур-хевири тодаргай чуруп көргүстүнген. «Ынакшыл-дыр» деп тоожузунда С.Сүрүң-оол национализмниң илерээшкиннерин база сойгалаан. «Тыва оол сээң-биле орус уругнуң аразында ынакшыл дээрге ийи кижиниң аразында анаа-ла хууда харылзаа эвес-тир, ол дээрге ийи чоннуң аразында найыралдың херечизи-дир.  Ындыг бе? Мен бодаарымга, ындыг, өске-даа кижилер ынча деп көөр. Бодап көр, үениң байдалы кандыг-дыр... Маңаа! чүве будаар болза хоржок»  – деп партия райкомунуң секретарының сагындырыын ам бодап көөрге, элдептиг. Ол дээрге кижиниң чырык, көдүрлүүшкүннүг сеткил-хөөнүнүң - ынакшылының кырынга политиканың хөлегези-дир. Бо бичии таварылга, мен бодаарымга, ынчангы совет литературага безин чаа чүүл бооп илерээр, а ук чогаалдың чедиишкининиң чажыды болза, ооң сюжеди амыдыралга үндезилеттинген, оон алдынган. Ындыг салым-чолду чурттап эрткен кижилер турган. ... Ыракта көдээ школага Мария деп аттыг аныяк башкы уруг чедип келир. Душ бооп ол чер чурттуг Хеймерек деп оол-биле таныжа бээр. Баштайгы көрүштен деп чугаалаар ынакшыл кыптыгар. Шупту чүве амыдыралда илдең: Хеймерек Марияны өске улуска-даа хүнней бээр, ооң авазы Чаш-Уруг орус кенинге бүзүревес-даа хөөннүг. Аныяктарның сеткил-сагыжын, ынакшылын дуй тудар арга бар эвес, часкы анай-хаак дег, частып, чечектелир. А долгандыр адааргал, хоп-нүгүл, чугаа-соот. Хеймеректиң ава, ачазы орус улуска хөңнү чок, олар оглунга өске уругну, Айдыңмааны бүдүү кудалап турар деп хоп чугааны кара сагыштыг кижилер база тарадыр. Ол хоп-меге Хеймеректиң ачазын тудуп хоругдаарынга чылдагаан болур. КГБ-ниң төлээзи кылдыр душ бооп Марияның-акызы Николай Иванович Шаробаро чедип келир. Салым-чол долгандыр байдалдардан дыка хамаарылгалыг, а байдалдарны кижилер боттары тургузар. Хеймерек салдынып, каразыгларга туттуруп, саймааралга алзыр. Кадайы-биле бактажып, арага-дарыже хандыыр. Амыдыралдың кадыг-шыңгыы шылгалдазынга ол белен эвес болган, чүү болуп турарын ол сайгарып шыдаваан, чөптүг шиитпирни дилеп тывар аргазы чок болган. Чогаалдан чогаалче маадырларның овур-хевирлери улам тодаргай ажыттынып, ажыл-амыдыралы четче бижиттинер.

Ол үениң психологтуг нарын байдалы тода көргүстүнер. Барык чээрби чыл эрткенде, бижиттинген «Ак-Төш» деп тоожузунга бот-боттарынга дөмейлешпес ийи кижиниң, Ондар биле Оолактың овур-хевирлерин ыттың салым-хуузун дамчыштыр чогаалчы көргүзер. Орта эртем чедип албаан, ажыл чок, амыдыралга бодунуң туружун тып чадаан Ондарга хоорай халаптың ораны болур. Кижиниң ниитилелден шуут хоорлурун, ооң сагыш-сеткилиниң хоозураарын базым санай көөр бис. «Маадырның» чүгээр сагыш сергедир чувези — бойдус, аң-мең, ынчалзажок ажык- кончаа хөөнү ону улам тамыже чыгаар, безин чадаарда чаңгыс ыдын, Ак-Төштү садып эгелээр. Акшага-даа садыптар, бир шил водкага-даа садып чоруур. Бичии эник шаандан ээзинге өөренген Ак-Төш алаң бергедээр.

Ооң чаа ээзи хоорайга өскен Оолак көдээге барып кадарчылай бээр. Ак-Төшке ол езулуг ээ болуп, эшти тыпкан. Кижиниң төрээн бойдузунче эглири, чаңчылчаан ажыл-ижинче катап кирери мөзү-шынар буураашкынындан, сагыш-сеткил аймааралындап чарлырының бир аргазы болур деп угаадыгларны чогаалчы оттурар.

Кижиниң салым-чаяаны ниитилелге көрдүнген. Критик Антон Калзанның «Өзүлдениң демдектери» деп номунда айытканы, Сүрүң-оол тыва калбак чогаалга эң шыырак чогаалдарны бижигилээн дээнинге канчап чөпшээрешпес боор. Ында «Ак-Төш» деп тоожуну онзалап демдеглээн. Тыванын Чогаалчылар эвилели ук тоожуну «Уругларга болгаш аныяктарга чогаалдар» деп номинацияга Тыва АССР-ниң уран-чечен литература талазы-биле Күрүне шаңналынга национал овур-хевирни тургусканы база амыдыралчы уран-шынары дээш идип үндүрген турган.

Чогум-на үстүнде адаттынган чогаалдарда авторнуң хамааты туружу тодаргай илереп турар. Оларны чөптүү- биле онзагай, тускайлаң чогаалдар деп санап, үнелээн. Ынчалзажок чечен чогаал кавызынга ол-бо үскүлежиишкиннер, адааргал чогаалчыга шаңнал тыпсырынга моондак болган. А Сүрүң-оолдуң чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының 18 дылдарынче очулдуртунган. Кошкак чогаалдарны кайы-даа үеде, өске дылче очулдура бербес деп чүве кымга-даа билдингир.

«Ак анай биле Арбай-оол», «Ак-Төш» деп чогаалдарда тыва кижиниң мөзү-бүдүжү төрээн чери-биле тудуш, оон кол укталып хевирлеттинерин автор бодунун уран эстетиктиг бийири-биле чуруп көргүскен. Элээди кижиниң сеткил-сагыжынга хөй-ниитиниң хөөнү улуг салдарлыг дээрзин чогаалчы ытты дамчыштыр ажыдып тыпканы — тыва чечен чогаалга ооң киирген үлүг-хуузун тодаргай бадыткап турар көскү барымдаа-дыр.

Чогаал шинчилекчилери бистер моон соңгаар авторнуң хууда амыдыралының эрээ-човулаңныг азы өөрүшкү- маңнайлыг талалары-биле ооң маадырларының ужукталып тывылган «чажыттарын» сырый харылзаштырып тургаш, төөгүлүг үелерге хамаарыштыр уран сөске тургускан овур- хевирлерин бо үениң кижилериниң хөөннеринге дүүштүр база катап уран сайгарылганы кылыр ужурлуг бис. Ак деп хемниң уян каазындан хөөкүй Сүрүң-оолдуң чурукчу сеткил-сагыжы ужукталган болгай. Ол 30-35 чылдарның истеп-сүрүүшкүнүнге таварышкан, ооң соонда дезе берген  деп санап турарывыс кыдат кижиниң сурас оглу болгай. Ооң өөнүң ишти база хайнак кижи-дир... Олар аныяанда кайызы-даа кайгамчык чараш кижилер чораан.

Аныяк шүлүкчү өгленириниң мурнунда Ажыкмаага (Надя Рушеваның авазы) ынакшаан турган.

...Өске кижээ барзыңза-даа,

Өвүр черже көшсүңзе-даа,

Сени черле утпас-тыр мен,

Сеткилимден үнмес-тир сен—

(1955)

деп, хөйге билдингир кударанчыг ырның чажыды мында чүве болбазыкпе. Чогаалчының кадайы Октуй бодунуң кады төрээн дуңмазы Александр Хөртезинниң уруу Ританы чажында азырап алган. Ритазы ам поляк ашактыг, Варшавада чурттап турар. Ооң кады төрээн дуңмазы ачазы Хөртезинниң майыын базып, чурукчу болган, база ол хоорайда чурук башкылап турар. «Узар сугнуң сай-ла дажы дөмей-дөмей болбайн канчаар» деп бурунгу ырда дег, кыдат уктуг угбашкылар ойнаар-кыстар ышкаш кайгамчык чараш, домей-дөмей чордулар. Салым-хуу деп чүве элдеп-ле боор чүве...

Мен Сүрүң-оолдан ам-даа дыка хөй чүүлдү өөренип ап чоруур мен. Улгаткан тудум, ооң классиктерден очулдурары чогаалчы кижиге улуг аас-кежик болгаш тергиин школа дээн сөстериниң шынныынга дам бүзүрээр-дир мен. Ол Пушкинниң «Чес тураскаал» биле «Цыганнарын», Лермонтовтуң «Мцыри», Ершовтуң «Мөгенниг аътчыгажын», Шолоховтуң, Фадеевтиң калбак чогаалдарын очулдурган.

Тываның улустуң чогаалчызы С. Сүрүң-оолдуң ады-биле ооң делегейже оруун изээни Кызыл-Мажалык суурда ам кожууннуң ном саңын адаан. Кызыл хоорайда Чуковский аттыг уруглар библиотеказынга ол бодунуң хууда ном саңын белекке берген. Төрээн чонунуң культура хөгжүлдезинге улуг чогаалчы хөй-хөй номнары-биле шак ынчаар бараан болуп, бистиң аравыста, сеткил-чүрээвисте Ак деп хемниң аялгазы дег, чурттавышаан.

1991-2004 чч.

---