Найырал дугайында шүлүглел

Херээжен шүлүкчү Екатерина Танованың «Хемчиктиң ыры» деп чаа үнген чыынды номунуң кол кезээн шак-ла ындыг аттыг шүлүглел ээлээн. Екатерина Танова элээн чылдар иштинде номчукчуларга эвээш эвес шүлүк чогаалдарын бараалгадып келгеннерниң бирээзи. Ол ам, чарыштырган аъттарның мурнунче шургуп үнүп олурарлары дег, аныяк мөөң шүлүкчүлеривистен шала ушта халыксап, хоочуннарның кокпа оруунун, ужу-кыдыынче баштайгы базымнарын киир баскылап, чонунга чол-кежиин сөңнеп, соруктуг талантызын көргүзүп эгелей берген. Ооң бадыткалы үстүнде адаанывыс «Хемчиктиң ыры» деп чаа шүлүглел болур.

Ук чогаалда биеэки Тывага аңгы демиселиниң одунганын, орус-тыва кижилерниң интернационалчы эп-найыралын көргүскен. Чогаалдың сюжет шугумнары бо темаларны чедиишкинниг чырыдарындан аңгыда, ол үениң янзы-бүрү социал-бөлүктериниң ажыл-иш, амыдырал, чуртталга, аажы-чаңын, оларның салым-чолун, ынакшылын, чөрүлдээлерин таварты көргүзүп турар. Шүлүглелдиң дыл-домаанда колдуунда чечен-мерген сөстерни шилип, сөс-биле чуруурунуң чамдык аргаларын (ылаңгыя аас чогаалын, метафора, деңнелгелерни) таарымчалыг ажыглап турар. Ынчалза-даа чамдык чегей болгаш чедир ажылдаттынмаан черлер чок деп база болбас.

Ам шуут шүлүглелдиң кол утказының уу-биле автор-биле кады селгүүстеп көрээлиңер. Хемчик унунуң «ында-мында хонаштарда ыжы бурулаан аалдарда, чаңгыс хепке куттурган дег, ядыы өглер аразынга Өнер аңчы азы Ырлаар-Хаяң «дуюг базар чаңгыс аъттыг, эрге чассыг чаңгыс кыстыг» (Дарыймаа), Долгар деп кадайы-биле чурттап турган. Бо одуруглардан Өнерлерниң социал байдалы илерей бээр. Ол черге Василий (Мачыылай) дээр орус дарган ашак кадайы Варвара, оглу Алеша-биле хаанныг чазактың истээшкининден дезип чедип келген. Олар база ядыы аңгының улузу.

Мачыылайлар бөдүүн, экииргек, дузааргак, чугаакыр, чазык чаагай аажы-чаңныг улус болган ужун, олар чоогунда ядыы араттар-биле, ылаңгыя Өнерлер-биле аажок найыралдажып, өңнүктежи бээрлер. Олар бот-боттарының бажыңынче, өглеринче канчаар чалажып, база олар боттарының орус болгаш тыва чаңчыл-ёзулалдарын ылаңгыя Чаа чыл, Шагаага удур-дедир аалдаашкыннар үезинде көргүзүп турарын чогаалчы чедимчелиг, элээн көскү кылдыр үлегерлеп чураан.

Алеша биле Дарыймаа азарганчыг чажындан канчаар кады ойнап-хөглеп, найыралдажып, а улгадып келгеш ынакшыжып эгелээнин чогаалчы чараш, тывынгыр көргүскен. Оларнын эп-найыралының дугайында чурулга чогаалдың сюжединиң хөгжүлдезиниң база бир ооргазы болуп турар. Оларнын найырал, ынакшылының оруктарын номчукчулар сонуургап номчуурлар. Дарыймааны Ондар чаңгының оглу Хедер-оол сонуургап, кадайланыксай бээрге, эгезинде Ондар чаңгы оглунга ядыы уруг ап бээринге удурланып үнзе-даа, сөөлүнде Дарыймааны барык албадал-биле алыр апарганының ужун, Өнер биле чаңгының аразында социал демиселдиң эгези тургустуна берген. Автор чогаалдың сюжединиң бир өзээ болур ук чөрүлдээниң чоорту хөгжүп, дүшкүүреп кээрин чедимчелиг көргүскен. Ондар чаңгының Өнерни эттеп кааны – ол чогаалда бичии эпизод. Ынчалза-даа ол араттарның социал демиселиниң кыптыгарынга чугула чылдагаан – тепкииш болуп турар. Эттеткеш, чаа миннип келген чыткан Өнерниң чанынга чыглып келген араттар болгаш Василий чугаалашкаш, шуут-ла социал демисел дугайында политиктиг түңнелди кылыр. Орус, тыва ядыылар дүүштүрүп, чугаалажып кээрге, орус чуртунда-даа, мында тыва черде-даа байдал дөмей апаар. Мачыылайның сөзү-биле кылган чугула түңнел бо:

Алыс чуртум Русьта-даа

Амыдырал база мындыг:

Эрге-дужаал – кожайларда,

Эрээ-хинчек – ядыыларда.

Дарыймааның ынакшылының күштүүн, туруштуун, Алешага бердингенин уругнуң трагедиялыг өлгенин таварыштыр көргүскени – ол үениң эрге-чагыргазынга, баяат-дүжүметтеринге удур демиселдиң азы удурланыышкынның хевири кылдыр билдинер.

Чогаалда маадырларнын, иштики психологтуг болгаш даштыкы портреттиг хевирлээшкиннерин автор багай эвес шиитпирлээн. Ылаңгыя бөдүүн, чаагай сеткилдиг орус херээжен Варвараның болгаш ооң ашаа Василий-Дарганнын, ажыл-иш, арын- шырай, аажы-чаңын-даа кижи эскерип, оларга номчукчу чаагай сеткилдерни сеткип артып каар кылдыр чураан. Чогаалда поэтиктиг, уран-чечен, чараш бижиттинген одуруглар эвээш эвес.

Ооң-биле чергелештир, чогаалда кошкак талалар, чедир ажылдаттынмаан одуруглар база таварышкылай бээри харааданчыг.

Ондар чаңгы Дарыймааның ачазы Өнерге:

Болчуп орган херээң чүү боор,

Бодун алыр бодадын бе?

–деп олурары чаңгы-даа кижиниң сөзү-биле, ёзуга чоокшулавас, чазыыл чок, хөлүн эрттир салдына берген чорук-тур.

Улгадып келгеш Дарыймаа ойтулааштап ойнаан оолдар, уруглар аразынга-даа каттышпас, Алешазы-биле-ле тускайланчак боорга, ону оолдар мынчаар одап ырлажып эртер:

Ой-ла сарыг, кара сарыг

Ийи аъттыг болурумгай.

Ортун кара, хеймер кара

Ийи эштиг болурумгай.

Маңаа «ортун кара, хеймер кара» деп одуругнуң орнунга «орус оглу, тыва оглу» деп одуруг киирипкен болза ниити утказынга аажок-ла тааржыр болгу дег. Оон ыңай:

Ону манааш чегел төткен

Ондар чаңгы хедер оглу

Болган чок-ла Өнер сугга

Бо-ла келген орар болган

–     деп строфада «болган чок-ла», «бо-ла келген» – деп чаңгыс уткалыг сестер катаптаттына бергени ук куплеттиң поэтиктиг шынарын арай кошкаш кылыпкан. Мында анаа аян сүрүүшкүнү дээр бе азы чегей сөс шилилгезинге чижек болу берген. Шүлүглелде ырлар болгаш кожаңнар арай-ла көвүдеп турар хевир бар. Оон ыңай чамдык «хырны, ишти дежейгилээн», «ажы-төрүп чурттай берген»... дээн чижектиг онза уран-чечен чүве чок сөс, домактар база бар.

Ниитизи-биле Екатерина Танованың бо шүлүглелин номчукчулар сонуургал-биле номчуур дээрзинге бүзүрээр мен.

 

---