Антон Үержааның бойдус дугайында шүлүктери
Тыва чечен чогаал хүн бүрүде чаартынып, улам байлакшып, сайзырап чоруп олурар. Чогаал бижииринге сундулугларны саны ковудеп, чылдың-на янзы-бүрү аян-хөөннүг аныяк үннер немежип турар. А тыва чогаалдың критиктиг сайгарылгазы, профессионалдыг шинчилели элээн чыдып каап турар. Ооң кол чылдагааны - үр үеде чогаал шинчилекчилерин белеткеп албайн турганында. Ол эвээш шинчилекчилер бо хүннерге чедир, колдуунда, баштайгы ийи салгалдың чогаалчыларының ажылдарынга сайгарылга кылып, үнелел берип келген. Бот-онзагай бүдүштүг чогаалчыларның болгаш аныяк салгалдың ажыл-ижи каш-ла критиктиг чүүлдерни санаваска барык шинчилеттинмейн турар. Сөөлгү он беш чылдар иштинде тыва литературага дөрт дугааргы салгалды тускайлаң аян-хөөннүг аныяк чогаалчылары тодаргай илереп келген. Жанрлар аайы-биле шүлүк чогаалында Игорь Иргит, Николай Куулар, Антон Үержаа, Артык Ховалыг, Сайлыкмаа Комбу; калбак чогаалда Шаңгыр-оол Суваң, Маадыр-оол Ховалыг, Михаил Дуюнгар, Василий Хомушку; шии чогаалында Чылгычы Ондар дээш оон-даа өскелерни адап болур. Олар чогаалдарының бирден үш чедир баштайгы чыындыларын номчукчуларга бараалгаткан. Бо салгалдың чогаадыкчы ажыл-ижи келир үеде тыва чогаалдың салым-чолун шиитпирлээринге улуг салдарлыг болур дээрзи чигзиниг чок. Аныяк чогаалчылар боттарының чогаалдарында амгы үениң чидиг айтырыгларын дидими-биле көдүрүп турар. Ындыг шиитпирлеттинмейин турар аарышкылыг айтырыгларның бирээзи — бойдус камгалалы. Кижиниң хайыра чок аажылалындан Тываның девискээринде барык чылдың-на муң-муң гектар черлерде өрттер болуп турар. Шын эвес ажыглалдан үрелген, үндүр бижиттинген хову, шөлдер (шаандагы одарлар) мырыңай эңмежок. Төтчеглекчилер дыка хей аң-меңни, куштарны, балык-байлаңны өй-хемчээл чок өлүрүп, кырып, пөш, чыжыргана болгаш оон-даа аңгы чемиштиг, чимистиг үнүштерни кыргып-хыдып үрегдээн.Үстүнде салдынган чугула айтырыгларны көдүреринге чечен чогаалдың ужур-дузазы улуг. Ылаңгыя чаа салгалдың шулукчулерниң хамаарылгазы, амгы үенин аныяк кижилериниң бодалы, көрүжү, туружу солун. «Бойдуска ынакшыл, ооң каас-чаражын таалап магадаар чорук тываларның эстетиктиг уран бодалының бир мөзү шынары» деп, А. Калзаңның түңнели бойдус темазын сайгарарынга бир кол удуртулга болган. Аныяк чогаалчыларның аразындан Антон Үержаа бойдус чурумалы база ооң камгалалының дугайында тода, чиге, делгем бижип турар шүлүкчүлерниң бирээзи. Ынчангаш А. Уержааның бойдус дугайында шүлүктеринде бот-онзагай чүүлдерин тодарадыр – бо ажылдың кол сорулгазы. Бо чүүл шүлүкчүнүң «Хээлер» (1984 ч.), «Саарыг ыры» (1989 ч.) деп шүлүктер чыындыларынга база аныяк болгаш эгелеп чоруур авторларның чогаалдарының чыындызы «Дамырактың» (1978 ч.) бирги болгаш ийиги (1982 ч.) номнарынга даянып бижиттинген. А. Үержааның номнарынга болгаш чогаалдарынга үнелел сайгарылгаларны Х. Ойдан-оол, Н. Куулар, Ч. Серен-оол, Б. Казырыкпай кылгылаан. Төрээн чонунуң төрелзирек, биче сеткилдиг, хүндүлээчел национал онзагай бүдүжүн, ооң чаагай чаңчылдарын, ёзу-чурумнарын чоннуң эдилелдеринге уран, чечен сөс-биле хээлеп, чаа утка шынарны тургусканын үстүнде адаанывыс авторларның демдеглеп турары үндезинниг, барымдаалыг, бадыткалдыг. Ынчалза-даа аныяк чогаалчыларның чогаадыкчы ажыл-ижинге хамаарышкан эртем талазы-биле шинчилел ажылдары чок болуп турар. А. Үержааның шүлүктерин сайгарарда теория болгаш методология талазы-биле удуртулга кылдыр А. С. Төгүй-оолдуң, А. Калзаңның, Д. С. Кууларның, М. Н. Эпштейнниң шинчилел ажылдарынга даянып тургаш, үнелел бээрин автор оралдашкан. Антон Үержааевич Күжүгет (А. Үержаа) 1957 чылдын декабрь 2-де Барыын-Хемчик районнуң Алаш хем унунда Чоргал-Аксында кыштагга төрүттүнген. Бичиизинден-не малчын ада-иезинге дузалажып өскен, келир үениң шүлүкчүзүнүң угаан-бодалынга төрээн чериниң каас-чараш бойдузу уттундурбас бооп артып калганын мындыг одуруглар бадыткап турар:
Кадыг-бергээ торулбайын чорзун дээнзиг,
Кара чаштан оглу мени хараганның
Тени-биле эргеледип өстүрүп каан
Тенниг-Кыйыг, төрээн черим, буянныг сен.
А. Уержаа школачы чылдарындан-на шүлүк бижииринге сундулуг. Ооң баштайгы дөрттээн шүлүктери 1975 чылда «Тываның аныяктарынга» чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Шын», «Тувинская правда», «Молодежь Тувы» солуннарның база «Улуг-Хем» чечен чогаал сеткүүлүнүң арыннарынга үргүлчү парладып келген. Аксы-Барлык ортумак школазын дооскаш, Кызылда күрүнениң башкы институдунуң филология факультединге өөренип кирген. Студент чылдарында 70 чылдарнын эгезинде үндезилеттинген, эгелеп чоруур аныяк чогаалчыларның «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкынының кичээлдеринге үргүлчү киржип, чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң сүмелерин ап турган. Ынчан теория талазы-биле ханы чепсегленип ап, бодунуң аянын дилеп, үнүн хоюглап эгелээн. Антон Уержааның чаш чылдарындан-на сомалаттынып эгелээн амыдыралчы эскериглери төрээн чериниң бойдузунуң чурумалы база чону-биле сырый холбашкан. Ооң чогаадылгазында бойдус база бир кол черни ээлеп турарының чылдагааны-даа ында. Аныяк чогаалчының бойдус дугайында бижиттинген шүлүктерин темазының аайы-биле дараазында бөлүктерге хуваап болур:
а) үнүштер болгаш амылыг бойдус дугайында: «Хараган», «Чашпан»
«Кызыл чечек», «Дошка кадым», «Кадыргылар», «Ыяш тарыыр»;
б) үе-шаг, чылды дөрт эргилдезиниң дугайында: «Час», «Частып келген мочургалар», «Күскү өрт», «Агар чадып каан ышкаш»;
в) бойдустуң янзы-бүрү илерээшкиннериниң дугайында: «Челээш», «Эртен», «Ыржым ыры», «Саарыг ыры»;
г) төрээн черинге алгыш-йөрээл, тураскаадыглар: «Алажымга», «Тенниг-Кыйыг», «Чонуң алгаайн», «Ынакшааннар өргээзи», «Көгжен туман дуглап алган».
Үержааның баштайгы «Хээлер» деп номундан төрээн черин алгап мактаан шүлүктерни, ооң каас-чараш бойдузунга эргеленгенин, өпейлеткенин, таалап магадаанын эскерип болур. Ол шүлүктерден ужукталган «Саарыг ырында» бойдус камгалалының айтырыглары-биле холбаан ооң ёзулуг бышкан чогаалдары — авторнуң чогаадыкчы өзүлдезиниң бадыткалы. Ынчангаш бойдус камгалалының дугайында: «Чагырткан хем», «Кызыл хүнде», «Боолаткан ыр», «Кызыл-даван» дээн ышкаш шүлүктерни тускайлап сайгарган. Антон Үержаа чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эгезинде дүжүрүп чурууру ышкаш, бөдүүн өттүнүүшкүннүң салдарынга алзып турган, чижээлээрге, ооң баштайгы чырыкче үнген ийи дөрт одуруг шүлүктериниң бирээзинде тыва шүлүк чогаалында катаптанып турар «Алдын хүнүм», «Оттуг караам» дээн ышкаш чаа чуве чок эпитеттер көскү.
Алдын хүнүм чайнап турда,
Караңгыны оттуг караам көрүксевес,
Амыдырал тайбың турда,
«Халак» деп сөс ээлдек дылым адаксавас.
Бо дөрт одуруг ниити утказы чегей, авторнуң чүнү илередиксээни билдинмес, сөстер аразында поэтиктиг харылзаа кошкак. Ынчалза-даа Үержаа шүлүктүң хевир-тургузуунче улуг сагыш салып, бодунга хууда бичии ажыдыышкынны кылган. Бирги болгаш үшкү одуругларда сес, а ийиги болгаш дөрткүзүнде — он ийи ажык үннүг хемчээлди, аралашкак эге база төнчү аяннажылгаларны ажыглаан.
Дараазында дөрт одуруглардан шала-була-даа болза илерээн шүлүкчү чаяанны эскерип болур:
Суур-даглар хову шөлдер... дөгере-ле
Хөө дег дүнге көгүттүрүп, катчы берди.
Хөглуг иштен, ынакшылдан октаг алган
Чүгле чаңгыс ишти-хөңнүм хаяаланды.
Баштайгы ийи одуругда уран - деңнелге, метафора аргаларын каттыштыр чедимчелиг ажыглаан. Ол эки эгелээшкин дараазында ийи одуругдан онзагай деткимче албайн барган. 1978 чылда «Дамырактың» бирги номунга үнген үш шүлүктеринде Үержаа чогаалдың хевир-тургузуун аянчыдарын уламчылавышаан. «Солдаттың сөзү»— алды-алды одуругларлыг үш строфа-биле чүүлдеш бижиттинген. «Снаряд даажы дыңналбазын» — 14 одуруглуг сонетке чүүлдеш «Авамга» деп үш строфалыг шүлүкте бирги строфа одуругланчак, ийиги строфа аралашкак, үшкү строфа кажааланчак эге аяннажылгалыг. Ол шүлүктерде тематиканы тода илередири база строфаларның логиктиг харылзаазы тодарап, тургустунуп келген. Ооң-биле чергелештир сөстерни чеченчидип, уранчыдып ажыглаанында чиге эвес чүүлдер эвээш эвес: «Челээш өңнүг чечек ышкаш аян черде» — мында деңнелге дакпырлаттынып аартай берген. «Чалыы кижи шырайы дег, чайнап турган шыпшың дээрде»... Поэтиктиг чараш овур чок, кадыг, каңдай – оларны «Чечек шыпкан», «Чалыы кыстың шырайы дег» дээн ышкаш улуг-ла өскертпейн деңнеп көөрге безин сулазы илдең. Дамырактың ийиги номунда кирген «Күскү өрт», «Үүргене» деп шүлүктеринде Үержааның чогаадыкчы мергежилиниң элээн хөнүгүп келгенин көрүп болур:
Сериин күстүң тыныжындан
Шыырныккан ыяш-үнүш
Чылыксын дээш септиң эриин
Сентябрь ай өрттедипти.
(Күскү өрт)
Күскү бойдустуң онзагай овур-хевирин тургузарынга диригжидилге, деңнелге уран аргалары улам күштүү-биле илерээн.
Бойдустуң чараш-каазын чүгле оран-чурттуң улуг делгемнеринден эвес, а ооң үүрмек кезекчигештеринден база эскерип, магадап болурун «Үүргене» деп шүлүкте чедимчелиг көргүскен:
Сарыг-кызыл чинчилер дег
Үрезиннер салбакталган
Үүргенелер салам бажын ,
Салгын-сырын аадып турар.
Үержааның чогаадылгазының баштайгы үе-чадазында аас чогаалының салдары, күштүг эвес-даа болза, илереп турар. Шүлүкчүнүң баштайгы чыындызы «Хээлерде» төрээн черинге ынакшылын, өскен чериниң чурумалдыг онзагайын илереткен бойдус дугайында шүлүктер кол черни ээлээн. «Саарыг ыры» деп ном Үержааның ёзулуг шүлүкчү бооп четчнп, быжыгып келгениниң херечизи болган.
Бойдус аныяк чогаалчының шүлүктеринде куштарның аян ыры, бүрүлерниң сылдыраажы, дамырактың шулураажы, чайык чаъстың догдураажы...— челээш ышкаш чеди чүзүн өңнерлиг көстүп келир. Бо дээрге көргенин, дыңнаанын чаңгы дег өттүнүп катаптааны ол эвес, а чаазы, бөдүүн аянныы, тывызыы-биле онзагай шүлүкчүнүң чурукчу уран тывыштары-дыр. Үержаа–бойдуста долгандыр турар чүүлдерниң бот-боттарының аразында харылзааларын, илчирбеленчээн ханы эскерип билир шүлүкчү. Бойдустуң бир илерээшкинин ол өскезиниң дузазы-биле делгем чуруп көргүзүп шыдаарын эскерер бис: «Сериин күзүн чодураанын бүрүлери ,хөөлбек суун кыпсы кааптар», «Ак-көк уя апрельден анай-хаактар-хензиг куштар база катап ужуп унер»;
Үержааның чогаадылгазында бойдус тускайлаң амыдыралдыг, тыныштыг, үннүг, ырлыг, шимчээшкинниг. Ону шүлүкчүнүң үннүг чурулга аргазын ажыглааны-биле бадыткап болур: «Айлаң--куштуң ыры, арга-эзим шоору, дамырактың шулураажы, чаъстаан дээрни хөөмейи, салгын-хаттың сыгыды — ыржым ыры кынгыразын». Шүлүктерде база бир көскү черни өңнер ээлеп турар. Бойдустуң болуушкуннарының бот-боттарының аразында янзы-бүрү өңнери каттыжып, холужуп, солчуп турар: «Кара хөө, хүл өңүн хунаан сырый чаш көк хараганнар хөглүг-сергек саглаңнашты», «Сарыг-шокар, кызыл-ала чараш даштар аразында шавагалар алдын сарыг чакпаларын чая кааптар».
Шүлүкчүнүң чажындан тура дыңнап өскени малчыннарның ыры-шоору, кожамыктары ооң чогаадыкчы ажыл-жинге улуг салдарны чедирген.
Тыва черниң бойдузунуң бир элбек үнүжү — хараган. Ону кижиниң сагыш-сеткилин илередирде, психологтуг параллелизм аргазы-биле холбап ажыглаары тыва аас чогаалының ыр, кожамык хевирлеринде хөйү-биле нептерээн. Амыдыралының аайы-биле ие-чуртундан ыракта турар кижилер төрээн черин сагынганда уярап ырлааны бо-ла таваржыр:
Хараганныг Алаш уну
Хадып эстеп чыткан-на боор.
Хартыга дег чүглүг болза,
Халдып барып көрген болза
дээн ышкаш, оон-даа өске.
Частың өйүн чаа частып орар анай-хаактар, карандыда бакылап келген шончалайлар, хек-даваннар-биле база оларны өөрүшкү, чалыы-назын, ынакшыл-биле холбап көргүзери тыва поэзияда, чечен чогаалда чаңчыл болган. А. Үержаа «Хараган» деп шүлүүнде төрээн черинге ынакшылын, чоргааралын бир янзы онзагай лириктиг арга, аян-хөөн-биле илереткен. Баштайгы строфада кударал, уярал аяны, ийигизинде — харын-даа кажыыдал хөөнү-биле күштелир. Дараазында строфаларда лириктиг маадырның чазын чорааш хараадаан сеткили, чайын келгеш, («караанга шуут бүзүревейн харлыгыксап») өөрүшкүже, чоргааралче шилчий бээр. Хараганның чалыы чаш өзүмнериниң амыдырал, шын дээш демиселге быжыг туруштуун илереткени тыва шүлүк чогаалында ажыдыышкын. Ол душ болган эвес дээрзин «Тенниг-Кыйыгда» хараганның эргеледии база бадыткаар. Чашпан аас чогаалында база кударанчыг хөөннү илередир үнүш. Чижээлээрге: «Чадаананын часкам бажын чашпан дуглай берген-не бе» — деп лириктиг маадырнын сеткилинден чырык эвес, мунгаранчыг бодалдар үнүп турар.
Тыва шүлүкчүлер болган-на чок тайга-сыннарның артыш-шаанагының, хову-шөлдерниң агы-каңгызының айдызап кээрин магадап чуруурлар. Ие черинге ынаан, ооң бойдузунга бердингенин ынчаар илередирлер.
Үержааның «Чашпан» деп шүлүүнде ажыксыг чыт, бөлүк чашпан (че- чек-сиген каңдаашкында кадып калган) амыдыралдың, өртемчейниң чараш каазының илередикчизи, өөрүшкү-таалалдың үнген дөзү болуп турар:
Хенертен-не салгынчыгаш
Хензиг чаштан менээ таныш
Ажыксыг чыт челбип келди —
Аа, богда, тааланчыын!
Канчангаш-ла көөрүмге
Хажыымда бо бөлүк чашпан
Эскербейн барганымга
Эгенгензиг чайганып тур.
Харлыгыксап кезек тура,
Халып четкеш, өңнүүм ышкаш,
Чашпаннарнын салбакталган
Сарыг чечээн ошкап тур мен...
Үстүнде шүлүктерде чурумалдың онзагайланчаа хараганның база чашпанның ниити мөзү-шынарларын көргүспүшаан, оларның аас чогаалында болгащ өске-даа шүлүкчүлерниң тургусканы аян-хөөннерге дөмейлешпес, катаптаттынмас онзагайын эскерип көргүскени — чедиишкин. Чогаадылганың тускайлаң онза шынары дээрге бүгү-ле чогаалчыларга оларның бирээзиниң көңгүс демейлешпези эвес, а чоннуң сагыш-сеткилинде бар ыдыкшылдыг чүүлдерни улам сайзырадып, чаартыры-дыр. Тыва шүлүк чогаалында эзир — эрестиг, күштүг, силиг чаяан бүдүштүң, угаан-медерелдиң бедии, делгеми база чоргааралдын ыдыкшылы. Үгүнү чалгаа мугулай, турамык, шүшпең, чудаңгы, уйгужу, чоруктун элдээрткен демдээ кылдыр көргүзүп турар. Үержааның шүлүктеринде чаагай сеткилдиң, чөптүг, шынчы чоруктуң болгаш үптекчи, ооржу, ажырымчы кижилерни эзир биле үгүге дөмейлеп, удурланышкак улам тодаргай овур-хевирлерни ийи-ле одуругда тургускан:
Чалымнарның эзирлери дүнней бээрге,
Чарыктарның үгүлери дирлип үнер.
(Нүүрүңер удувазын)
«Эртен» деп шүлүкте бойдустуң бир байдалын өскезинге шилчилгези — үнген хүннү уткуп турар лириктиг маадырның хайгааралы С. Пюрбюнуң ажыл-иштиг «Эртенинге» чоок-даа болза, Үержаа арыг бойдус чурумалын көргүскен. Мында: «Чайнаан херел чернин кырын суйбай бээрге, оът, сиген алдынналыр, эртенги хүн хаяазынга шынаа чуннур, мөңгүн шалың чечек, көкте мөндүңейнип кылаңнажыр». А аныяк щүлүкчү Николай Кууларның «Эртени»-биле деңнеп көөрге бо бодал улам тода илерээр. Н. Куулар «Эртен дээрге — даңның хаяазы-дыр, эрес хүн-дүр, күзелдерниң бүдери-дир, эргим кыстың көрүжү-дүр, угаан бодал оттуру-дур, уян-хөөн-дүр, дээрниң делгеми-дир»... деп угаазылал аяны-биле «Эртен деп чүл?» дээн айтырыгга делгем харыы хевиринге бижээн.
Шүлүктеринге ооң мурнунда турган чогаалдардан чамдык чүүлдерни бичии өскертип ажыглаарынга база өске сөзүглелди киирип, аңаа улаштыр чаа хөөн тып алырынга Үержаанын мергежили бедээнин көрээли:
«Аксы-Барлык унун чазаан
Ак-ла талдар, бора талдар.
Анай-карам сынын чазаан
Ак-ла шокар платьези»
Сарынналган өңнүг дүжүм —
Ак-көк платье оңуп калган.
Шак ол уруг өглүг-баштыг,
Аян ырым артар ыйнаан.
(«Ыр»)
Аспатыда, Шегетейде
Адып каапкан чүвем бар бе?
Чүрек-хөңнүм сенче-ле чоп
Чүткүүр чүвел, Мөңгүн-Тайга.
(«Чонуң алгаайн»)
Черле ынчаш, сөс, аян-хөөн, хевир, тургузуг, хемчээл, ритм талазы-биле шуут-ла кожамыкка дөмейлежип турар ындыг шүлүк-ырлар эвээш эвес. В. Серен-оолдуң изи-биле бойдуста болуушкуннарны кижилерниң чаяан-бүдүжүнге, назы-харынга чүүлдештирип ажыглаарын аныяк салгалдын шүлүкчүлери база оралдажып турар. Тыва дылда эр, кыс ылгавыр, орус дылда дег грамматиктиг илередикчи чок, чүгле лексиктиг утка-биле аңгыланыр. Ынчангаш чангыс ол-ла чүүл (үнүш) аңгы-аңгы шулукчулерге дөмей эвес болгулаар:
В. Серен-оолда:
Чойган, дыттар — оолдар,
Чодураа, хадыңнар — кыстар;
И. Иргитте:
Күдер пөштер — кудээлер,
Хөнү чойган — келин кыс
болуп турар.
И. Иргит болгаш А. Үержааның шүлүктеринде дыттар – кырганнар, өгбелер — эр кижилер кылдыр илерээр:
Ажай-буурул кырганнар дег, чодур дыттар
Амыргалап, бүрээлээн дег адагжай бээрге,
Чалыы, чараш күдээлер дег күдер пөштер
Чадаганнап ойнаан ышкаш шимээргешти.
(И. И р г и т. «Частың аяны)
(Чоон, дагыр будуктарлыг кара дыт...)
Чалынганзыг чугааланып үнуп келир:
«Адаң болур өгбең-дир мен, күжүр оглум,
Аарышкылыг-дыр, дүрген мени ужуруп каг!..»
(А. У е р ж а а. Кырган ыяш кезикчизиниң
дугайында баллада)
Бойдус кижилер дег аажы-чаңныг, салым-чолдуг дээрзин чамдык шүлүктерниң аттарындан безин билип каар бис. И. Иргиттиң «Чайның чаңы», «Частын аяны»; Н. Кууларның «Саарыг үнү», «Успа-Хөлден көшкен туман»; А. Уержааның «Ыржым ыры», «Саарыг ыры», «Боолаткан ыр», «Чагырткан хем» дээн ышкаш оон-даа өске. Үе-шаг, чылдың дөрт эргилдезинден орус шүлүк чогаалында кышкы пейзаж чурумалы колдап турарын М. Н. Эпштейн «Бойдус, өртемчей, октаргайның чажыды» деп шинчилел ажылында демдеглээн. А тыва аас чогаалында, шүлүк чогаадылгазында кандыг пейзаж чурулгазы хөй таваржып турары ам-даа эки билдинмес. Ону шинчилезе чогуур. А. Уержааның бойдуска улуг-биче-даа болза хамаарылгалыг 46 шүлүктериниң 24-тү чай, 8-зи күс, 7-зи кыш, 7-зи час-биле холбаалыг. Болуушкуннуң кайы үеде (өйде) болуп турарын домактарда сөстер каттыжыышкынындан болгаш чаңгыс сөстен-даа эскерип каар бис. Чижээлээрге: «Оолдуг элик огурары», «Чаңнык-диңми», «Кызаңнааш»; «Үерлигде», «Чодур дыттың девээзинде».., «Солаңгылыг челээш ол-дур» - бо-ла бүгү чайгы бойдус чурумалының дамдылар дег кезекчигештери-дир. Тыва черниң онзагай агаар-бойдузу тыва чоннуң амыдыралы-биле үе-дүптен бээр сырый холбаалыг. Чай – оът-сигенниң четчип келир, аң-мең, куштарның, мал-маганның, кижилерниң –бугу амылыг бойдустуң чаш төлдерниң дешкилежип, уязындан далбаңайнып ужуп үнүптер уези. Бо үеде бойдус бодунуң кежииниң эң-не дээди байлакшылын, чаражын, чаптанчыын кижиге өргүүр болгаш бүгү-ле чогаадыкчы ажыл-иштиң кижилериниң кичээнтейин хаара тудуп, чараш-каастың, өөрүшкү-таалалдың үнер дөзү болуп турар.
Шүлүкчүнуң ие-бойдус дугайында бодалдары, сагыш-човаашкыны тыва улустуң бурунгудан сагып, хүндүлеп чораан ыдыктыг чанчылдары-биле хөөннеш. Тыва кижиниң онзагай бүдүжү, чаагай сеткили бойдустан артыкшылдыг чүве ап, ажык-кончаа сүрүп, байып алырын бодавас. Ол оран-тандызынгз чалбарып сүзүглээш, ыяжын кезип, аң-меңин өй-хемчээлдиг адып даялап алыр чораан. Өгбелеривистиң бойдуска хайыралыг хамаарылгазы аас чогаалының алгыш-йөрээл, чалбарыг, ыр, кожамык жанрларында калбаа-биле чырыттынган.
Үержааның «Боолаткан ыр», «Кызыл-хүнде», «Чагырткан хем», «Кызыл даван» деп шүлүктеринде бойдус камгалалының дугайында болза-даа бодал чүгле ооң-биле кызыгаарлаттынмайн, бо хүннерде амыдыралдың хөлегеленген күштериниң багай салдары-биле сагыш-сеткилди хиледип турар чүүлдерни, болуушкуннарны элдээртип турар.
Аныяк чогаалчының шүлүктеринде амгы үеде кижиниң бойдуска хамаарылгазы кандыгыл? Чамдык кижилер бойдус болуушкуннарының илерээшкиннерин эскерип, хайгаарап, магадаан:
Аккыр талдар, хадыңнарның
Чажыт ,хуулгаан хөгжүмүнге
Аткан даңны алгап йөрээп
Салгын-сырын ойнап туру.
(«Эртен»)
Төрээн черинге бердинген, ону улам аян-шинчи кииреринге эвээш-биче даа болза үлүүн кадып чаартып турар кижилер база бар:
Ала чазын...
Албан черле бир дөс ыяш олуртуп аар,
Чылдар эртип хериминде дазыржыгаш
Шыргай чараш арыгжыгаш болу бергеи.
Ажы-төл-ле аңаа чыглып ойнап хүнзээр,
Чижик куштар ыяштарга уялап ап,
Чириледир ыры-шоорун салып чайлаар.
(«Ыяш-тарыыр»)
Автор бойдуска хумага, камналга чок харын-даа төтчеглекчи кижилер база сойгалаан. Эзириктиг эликти азы ырлап орган бора-хекти боолап каары оларга харааданчыг, кээргенчиг эвес. «Шапкын хемни чагырып ап, сая чылда часпайн келген уундан» кадыр чайыпканын дарга кижи өөрүп илеткеп турар. «А чагырткан хемниң» эрги унунда эм-дом, чулук чемиштиг үнүштерниң база балык-байлаңның, аң-куштуң дугайында сагыш салбайн барганы лириктиг маадырларның сеткил-чүрээн амыратпайн турар:
Шалбааланып соглуп чыдар хөөлбекте
Шавагалар, кадыргылар, байлаңчыктар...
Аал-чурту, амы-тыны — агым суундан
Адырылгаш кырылган-дыр... Билген болза,
Хөөкүй.лер эргеленген ээремин каап,
Көже-даа бээр турду-ла ыйнаан. Аа. халак!
(«Чагырткан хем»)
Таптаашкын үезиниң идеологиязының частырыглары-биле авторнуң иштики чөрүлдээзи бо шүлүктерде тодаргай илерээн.
Үстүнде киирген чижектеривистен алгаш көөрге, Үержааның бойдус тематиказы янзы-бүрү. Ында амыдыралдың чедер-четпес удурланышкак талаларын долу көргүзүп турар. Үержааның бойдус шүлүкктеринде үстүнде демдеглээнивис эки чүүлдерден аңгыда утказы чиге эвес чегей ажыглаттынган, туружунда эвес сөстер, одуруглар бар.
Хайым сугда өле-өле
Кадыргылар көжүп турар...
...карак салбайн, хунзедир-даа
Ханып, таалап оргулаар мен.
Хайым сугда кадыргылар кайыын көстүр болду. Хемнин оожургаан, ханы, терен ээреминге янзы-буру өңнерни көрүп, база «шерги туткаш октап берип», хайгаарап болгу дег.
Хадымарлап чоруй-чоруй
Хаттыг дүвү хөме келди
Хар биле хаттын холушкаан дүвү дээр ышкаш. «Хаттыг дүвү» дээрге «дүвүлүг хар» деп болбазы дег эпчок дыңналыр. Дараазында ийи одуругда
Хат-ла биле дүвү ышкаш,
Кады чоруул, арыг чоруул – дивейн,
«Хат-ла биле хары ышкаш» дээн болза чүүлдеш болгу де
Ниити утка-бодал болгаш уран-чечени-биле онзагай бижиттинген үнелиг шүлүктер чамдык ындыг чедир ажылдаттынмаан ийи-чаңгыс сөстерден утказы аскай бээр.
«Эртен» деп шүлүктүң композициязын топтап көөрге, шын эвес тургустунганы илерээр: Чайнаан херел черниң кырын суйбап,эртенги хүн хаяазынга делгем шынаа эштип, чунуп каапканда аткан даңны алгап йөрээрге бойдус болуушкуннарының дес-дараалашкаа будалган. Бо шүлүктүң дөрткү болгаш бешки строфаларын ийиги болгаш үшкүлери-биле чаңгыс сөс-даа өскертпейн, орнун солупкан турган болза, шупту чүве чүүлдежип бодунуң туружунга кээр ийик.
Үержааның чогаадылгазының эге базымы өскелер-биле бир дөмей бөдүүн өттүнүүшкүннүң көвүрүүн кырлап кешкен. Бирги «Хээлер» деп номунда чашкы шааның сактыышкыннары-биле «Хараганның тенинге эргеленип», «Черниң дээрниң тудушкаанче дескен челээш сүрүп», «Калбак хову кагып чыдырда, чашпаннарның салбакталган сарыг чечээн ошкавышаан, карааның чажы-биле суггарып ап», «Саглаңнаан кызыл чечекке чаактарын суйбадып» бойдустуң каас-чаражын, уран чурумалын магадап, таалап лириктиг маадыр-биле аныяк шүлүкчү деңге өзүп олурарлар. Бойдустуң чаяап кааны эки чүүлде (үнүште) багайны, багафында-экини эскерип билири чугула дээн үзел-бодал, сеткиишкиннер чогаадыкчы өзүлдениң бо үе-чадазында-ла илереп келир.
Ийиги ном «Саарыг ырында» бөдүүн хайгаарал, мактал чадазындан көдүрлүп, бойдус камгалалын чугулалап көргүскени шүлүкчүнүң хамааты туружунуң быжыгып, чедишкенин бадыткап турар. Бо чыындыда бойдус дугайында бодалдар философчу ханы уткалыы-биле онзаланып, күштелип келген.
А. Үержааның бойдус дугайында шүлүктериниң күжү – ооң чогаалдарында чүгле уран хевирниң сайзыраанында эвес, харын амгы дошкун үениң чугула айтырыгларынче улустуң кичээнгейин угландырып, уттундуруп бар чораан ыдыктыг чаңчылдарывысче эглип, ону улам ханыладыр өөренип, чырыдып чуруп, амыдыралда четпес чүүлдерни илередип, номчукчуларны кижизидеринче киирип турар хамааты туруштуг үлүг-хуузунда. Шүлүкчүнүң бойдус чурумалындан бистер амыдыралда, бойдуста чараш-каастың дугайында эстетиктиг бодалдар-биле угаан-бодалывысты болгаш сагыш-сеткиливисти байыдып ап турар бис. Ооң лириктиг маадырының оран-чуртунуң, чонунуң үнүш-бойдустуң амыдырал-биле холбашкан эскериглери бистерниң сеткиливиске тааржып, номчукчунуң угаан-медерелинге чараш, кижизиг бодалдарның тыптырынга, төрүттүнеринге дузалап турар.
- Информацияны белеткээн Чавынчак Д. А.
