С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарында шажынчы үзел-бодалдар
Сураглыг чогаал шинчилекчизи А.К. Калзаңның бижээни-биле «...тыва шүлүк чогаалыныӊ шылгараңгай төлээзи, ооң начыны...», тыва национал литератураның үндезилекчилериниң бирээзи, Тываның улустуң чогаалчызы С.А. Сарыг-оолдуң көвей-көвей чаа салгалдарга арттырып каан чогаадыкчы үре-түңнели тыва дыл, төрээн чогаал шинчилекчилеринге эгиир шагда төдүп четпес байлак чемиш болур.
С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарын тыва эртемденнер А.К. Калзан, Д.С. Куулар, М.А. Хадаханэ, З.Б. Самдан, К.Х. Оргу, В.С. Кызыл-оол база сураглыг чогаал шинчилекчилери Г. Ломидзе, Р.Палкина, С. Гармаева, Д.Романенко, Р. Мустафин дээш өскелер-даа ханы сайгарып, бедик үнелелди бергеннер. База ол ышкаш улуг-биче салгалдарның тыва чогаалчылары С.А. Сарыг-оолдуң алызындан (төрүмелинден) салым-чаяанныын, ооң чогаадыкчы дуржулгазын кандыг-даа чигзиниг чок хүлээп ап, тыва чогаалдың өгбелериниң бирээзи деп ыдыктап, оон өөредигни албышаан, чоргаарланып чоруурлар. А.К. Калзан С.А. Сарыг-оолдуң 1961 чылда чырыкче үнген «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романының чон аразынга чедиишкинниг болганын, «Аңгыр-оолдуң тоожузунуң» дораан ат-алдарга четкениниң ужуру анаа-ла номчукчунуң манаашкынында эвес, а ынчаардагы тыва литератураже езулуг чаа болгаш ылап төлептиг болуушкун бооп кирген ук чогаалдың бедик реалистиг шынарларында болган, – деп демдеглээн. Коммунизм идеологиязының тергииделиниң үезинде чогаал шинчилекчилериниң албан ажыглап турганы «социалистиг реализм» деп терминни бистиң шылгараңгай эртемденивистиң «социалистиг» деп илередигни ажыглавайн, анаа «реалистиг шынар» деп айытканында ужур бар. (1998 чылда С.А. Сарыг-оолдун чогаалдарының чыындызы үнүп турда, ынчангы ССРЭ-ниң иштинге аажок улуг ниитилел-политиктиг өскерлиишкиннер диңмиреп турган). «Социалистиг» деп илередиишкин чокта, Сарыг-оолдуң езулуг тыва шынары, улусчузу, хоюглап каан эртине дег, каас-байлак уян сеткили, кайгамчыктыг уран-чечени, Аңгыр-оолдуң амыдыралындан бүгү тыва чоннуң төөгүлүг оруу каракка чуруттунуп келир. Уран-чечен тоожуп каан «Аңгыр-оолдуң тоожузу» чүгле чогаалчының бот-намдары эвес, а харын-даа шаандакы үениң өске, көвей санныг тыва аныяктарның бот-намдары, салым-чолу-дур. Ук маадырдан болгаш өске персонажтардан чаа салгалдарның төлээлери боттарының кырган ада-иезин, чоок кижилерин танып алырлар. Шынап-ла, «Аңгыр-оолдуң тоожузун» үстүнде айыттынган реалистиг азы амыдыралды боттуу-биле көргүскен, тыва кижиниң сагыш-сеткилин ажыдып каан өөредилге ному деп болур. Якут чогаалчы Семен Даниловтуң «Аңгыр-оолдуң тоожузун» «тыва амыдыралдың энциклопедиязы» деп адаанында ужур бар. Ук тоожунуӊ бирги кезээ чырыкче үнүп келирге, ол үениң тевии-биле «чамдык критиктерниң Сарыг-оолду натурализмге, этнографизмге чагырткан, социал утказы кошкак азы чок чогаал» деп турган чугаазынга А.К. Калзан чөпшээрешпейн, ол ындыг эвес деп бадыткалдыг шинчилелди кылып, ук чогаалга бедик үнелелди берген. З.Б. Самдан «Улустуң аас чогаалындан литератураже» деп монографиязында база чамдык критиктерниң этнографизмнер база чогаалдарда амыдыралды каастап чоруур аргаларны ажыглаарын шүгүмчүлеп турарын айытпышаан, мынчаар демдеглээн: «Ынчалза-даа этнографизмни шуут буруу шаап, шүгүмчүлээр чорук база окта таарышпас. Чүге дизе, этнографизмнер аныяк литератураларда эвээш эвес рольду ойнап турар, эң ылаңгыя оларның чаа тургустунуп турар үезинде». Шынап-ла, бир эвес национал чогаалчылар этнографизмнерни боттарының чогаалдарынга ажыглавайн, чоннун Шагаа, Наадым дээн чижектиг байырлалдарын, оваа дагыырын, буга дагыырын, азы куда-дой, кижи ажаарының чаңчылдарын, чаш уругнуң бажының дүгүн хылбыктаарын, хамнарның алганырын дээш чоннуӊ оон-даа өске чаңчылдарынга, аас чогаалынга, легенда, мифтерге даянып алгаш чогаал биживеске, кайыын амыдыралды уран-чечен көргүскен чечен чогаал төрүттүнүп келирил?
Ылаңгыя Чөөн-чүк улустарының литературазының үнген дазылы, чемижи – ол чоннарның национал культуразында, психологиязында, өртемчей көрүүшкүнүнде, аас чогаалында, шажынында база оон-даа өске ажыл-агыйының адырларында деп болур. Бо чүүл тыва, моол, бурят, алтай, хакас, якут дээш, оон-даа өске Ортаакы Азияның чоннарының литератураларынга, харын-даа эрте-бурунгудан сайзыралдыг кыдат, япон болгаш оон ыңай калбарып, ханылап чоруй баар литератураларга бүрүнү-биле хамааржыр. Ынчангаш оларның Европа чурттарының литератураларындан ылгалып турар бир онзагайы бо чадавас.
С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдарын сайгарып көрген шинчилел ажылдарында, ук чогаалчының үзел-бодалдарында ооң шажын-чүдүлге талазы-биле билиглерин арай-ла чедир, харын-даа шуут көргүспээни көскү. «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» болгаш өске-даа проза чогаалдарында байтыгай, ооң шүлүктеринде безин буддизмниң мифологиязының, философиязының болгаш шаманизмниң билиглери көскү черни ээлеп турар.
Ылаңгыя «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» «Чугааның эгези» деп кезээнде чогаалчы шажынның билиглерин ажыглап кирипкен. Буян-биле чугаазында 3 халапты (өрт, хат, суг) тайылбырлап бижээн.
База ол ышкаш буддизмниң билии болур, «сансара» азы бистиң дириг амытаннар өртемчейивисти кончуг шын, билдингири-биле «...Үениң эргилдезинде төнмес-батпас бар-ла чыдар – кызыгаар чок чүве чок, он ийи чыл бар. Ол төнерге база катап эгелеп турар» деп тайылбырлаан. Буддизмниң философиязында сансар азы бистиң өртемчейде, очалаңда бүгү-ле чүве дээскинип, дириг амытаннар база амы чок чүүлдер анаа-ла төнүп чиде бербес, бир байдалдан өске байдалче шилчип, төре-аралчып төрүттүнүп өскерлип турар болгай. Бо чогаалда «бурган башкы», «Бурган-сагыызын», «дываажаң ораны», байлыңы», орустаарга «балин» (далгандан азы саазындан кылган дүрзүлер), «Оваалга», «сойгулар», «сам» «шагжаа», «сержим», «шаң-кеңгирге» дээн ышкаш буддизмниң терминнери аажок колдаан. Бичии маадырның авазы чок апаарга ажаап турар эгеде, тываларның кижи ажаар чаңчылын бүзүренчиг чураан. Шынап-ла, ол үеде тывалар шажын-чүдүлгени аажок билир, сүзүктүг чон чораан деп бадыткал көстүп турар. Кырган-авазы Аңгыр-оолга: «...Олар аваңның «соңгу мөрүн» кылып, йөрээлин номчуп, бурган-дываажаң оранынче үдеп турары ол-дур. Барып бурганга тейлээл че. Хөөкүй аваң сагыш амыр бурган оранынга чедип, төре-аралчып төрүзүн, – деп чугаалап турган. Мында буддизмниң соңгу назын дугайында нарын билиишкиннерин чогаалчы тода болгаш билдингир кылдыр тайылбырлаан. «Хүрээге чордум» деп эгеде «...ынчан черле шажын-чүдүлге деп чүвени билир-даа, билбес-даа улуг-биче, эр-херээжен чоннуң хүрээ-хииттиң дагылгазы – эргил-найырга барыксаары мырыңай өөнээ чүве боор», – деп бижип турарындан алгаш көөрге, ол үеде Тывага буддизм аажок сайзырап, делгереп турганы илдең. Дараазында одуругларда кырган энезиниң чугаазында Сарыг-оол чүдүлгеге бодунуң хамаарылгазын чажырбаан: «Буян турда, бут амыраар, бурган турда, баш амыраар», «...анаа-ла ынаар доюлбас болдур ийин», «... хат чок болза, хаак бажы чүге шимчээр ийик, ужур-ла бар, эниим...». База бо-ла эгеде кырган иениң мурнундан бичии оолакка чугаалап турар өөредиглер, угаадыглары чүгле моральдыг ужур-уткалыг эвес, ында харын буддизмниң философиязының билиглери база сиңген – «Кым, чүү дидир, ону дыңнап алгаш, ону ол дораан харыылаар деп далашпа. Далашкан сээк сүтке дүжер чүве. Сээң чаныңда «эжиң» сени ынчалдыр бак сөглээн болза, сен иштиңде: «Чоог-ла, охалай экизин. Меңээ кара бодал, чажыт хойлап чораан бижээңни ушта соп эккеп, көргүзүп бердиң ышкаш чүл, ам-на сени танып алдым, четтирдим! – деп каг. Дайзыннарын танып алыры дег олча кайдал!». Черле ынчаш чогаалчының чүдүлгеге хамаарылгазы чажыт-даа эвес, ооң чогаалдарында элээн илереңгей көстүп турар, шажын талазы-биле быжыг туружун көргүзүп турар. «Чоннуң сүзүү бедип турар чоруунда ужур-ла бар», – деп каш-даа удаа бодалын илереткен. «Дириг бурган» деп эгеде база Сарыг-оолдуң шажынчы үзелдери уланчылыг болуп, ооң амыдыралынга сүзүк-чүдүлгениң ролю улуг турганы көскү.
Тываның хүрээлери база Барыын Моолдуң, Урганың хүрээ- хииттериниң дугайында төөгүге, чер-чурт девискээринге хамаарышкан үнелиг медээлерни база моон билип ап турар бис.
Үстүнде сайгарылга кылган эгелеривистен аңгыда С.А. Сарыг-оолдуң өске-даа чогаалдарында (поэзия, проза, публицистика, драматургия дээш) тыва кижиниң өртемчейни көрүп, хайгаарап, билип, шиңгээдип ап чораанын, сүзүктүг езу-чаңчылдарының үндезиннерин, сүүзүнүн өөренип, шинчилээри чугула. Бо кыска дыңнадыг-биле үстүнде дегдеглээн чүүлдерни ук теманы чүгле ажыдып тур бис. Моон-даа өске дарый харыызы негеттинип турар айтырыглар көвей. Чижээлээрге, чогаалчыныӊ шажынга хамаарылгазы, үзел-бодалдары, хамааты лириказында, тодаргайлаарга, Ленин, партия дугайында шүлүктеринде шажынчы сөстер кандыг рольду ойнап турар дээн ышкаш, оон-даа өске проблемалар көвей. Чижээлээрге, «чыргал», «очалаң», «Ленинге, Сталинге чүдүп тур мен», «Мөңгежирээн өөрүшкү, аас-кежик» дээш оон-даа өскелер. Ынчангаш С.А. Сарыг-оол чүгле чаа амыдыралды, хөгжүлдени ырлап, йөрээп чораан эвес, чоннуң ниити мөзү-шынарынга, сагыш-сеткил сайзыралынга шажын-чүдүлгениң ролю улуг, харын-даа эргежок чугулазын медереп, ону деткип турган деп чугаалап болур.
- Информацияны белеткээн Манчыы Ч. В.
