Эртине Ирина Алекссевна

Эки кылган ажыл

Элеп читпес алдар.

Тыва чоннуң бо үлегер домаан дыңнааш, А. С. Пушкин аттыг Национал ном саңының директору Эртине Ирина Алексеевна бодалымга кирип келди. Кезээде хүлүмзүрүп чоруур, чазык-чараш шырайлыг, аянныг овур-хевирлиг, эвилең-ээлдек, ѳскелерден ылгалдыг даргамның дугайында кажан-на бир солунга чырыдар мен деп күзелим черле турган. Ооң Национал ном саңын үре-түңнелдиг, бурунгаар удуртуп-башкарып чоруурун,  допчу намдарын, ажыл-ижин сонуургадыйн. 

Ирина Алексеевна 1970 чылдың март 2-де Каа-Хем кожууннуң Мергенге (совхоз «Мерген») 5 ажы-тѳлдүг интернационалчы ѳг-бүлениң 3 дугаар кызы бооп тѳрүттүнген. Ачазы Лопсан Алексей Николаевич Каа-Хем чурттуг, авазы Смирнова Татьяна Георгиевна Красноярскиден, орус омак-сѳѳктүг. Алексей Николаевич чолаачылап, Татьяна Георгиевна мал эмчизиниң дузалакчызы бооп, кезээде ажылдап, олут орбас чорааннар.

 «Бистиң ѳг-бүлевис номчуттунарынга сундулуг чораан. Ачам солуннар, а авам номнар номчуур турган. Мен бодум орус чогаалдар номчуурунга ынак мен. Школачы чылдарымда спортка-даа, уран чүүлге-даа, ѳѳредилгеге-даа, хѳй-ниити хемчеглерге-даа идепкейжи, тергиин ѳѳреникчи турган мен.

Ачам топтуг-томаанныг, мерген угаанныг. Авам биче сеткилдиг, хүндүлээчел. Ол ѳске хоорайдан Тывага келин бооп чедип келгеш, ооң чурттакчыларының ёзу-чаңчылдарын, ужурларын, кол чепсээ – тыва дылын  хүндүлеп, уругларын тыва дылды ѳѳрензин дээш, тыва класстарже киирип каар турган. Авамның күзели-биле Сарыг-Септиң 2 дугаар школазының тыва клазын дооскан мен. Орус-даа, тыва-даа дылды ыяк билирим – авамның кижизидикчи үлүг-хуузу» – деп, Ирина Алексеевна сактып чугаалады.

Директорумну ѳскелерден ылгалдыг деп үстүнде-ле бижээним ол. Шынап-ла, интернационалчы ѳг-бүлелер орус дылда чугаалажыр болгаш уруглары колдуунда  чүгле орустаар боор. Ирина Алексеевнаның тыва дылды эки билирин, аңаа арыг чугааланырын демдеглээри чугула. Ооң авазын «уругларынга тыва дылды билир кылдыр ѳѳредип, оларның мѳзү-бүдүжүн шын хевирлеп, кижизидип каан дыка-ла чараш сагыш-сеткилдиг, ѳскелерге үлегер-чижектиг ава-дыр» деп магададым.

Татьяна Георгиевна биле Алексей Николаевич амгы үеде бо ѳртемчейде чок-даа бол, уругларын чүткүлдүг, быжыг туруштуг, тѳлептиг кижилер кылдыр ѳстүргеш, чуртталганың шын оруунче углап кааннар.

Ирина Алексеевна, тыва дылды ажы-төлү эки билир кылдыр, өг-бүлезинге кандыг хемчеглер кылыр, ажыглаар болза эки деп бодаар силер?

– Мен бодум хуумда уругларны тѳрээн тыва дылын  хумагалап, ооң чажыттарын шиңгээдип алырын, кайы-хире байлаан, чаражын, үнелиин, ниитилелге ужур-дузазын медереп билиринге өөредири – ѳг-бүлениң дорт хүлээлгези деп бодаар мен. Эң-не кол чүүл – ада-ие ажы-тѳлү-биле чугаалажыры, оларның дылын чажындан тура сайзырадыры. Бичии кижиниң үзел-бодалын, сонуургалдарын, күзелин айтырып, ооң-биле  үргүлчү тѳрээн дылынга чугаалажып, сѳстерни орус дылда  адаар болза, ол-ла дораан эдип, тыва дылче очулдуруп, тайылбырлап бээри чугула. Түңнелинде уругларның тывалаары-даа арыг, сѳс курлавыры-даа байлак, чугаа культуразы-даа бедик болур.

Ирина Алексеевна, аваңарның база ачаңарның силерниң кижизидилгеңерге дээштиг болган мерген угаадыын, үлегерин сактып көрээлиңерем.

 –  Ачамның харыысалгалыг, күүседикчи, шынчы чорааны бистиң кижизидилгевиске дыка улуг салдарлыг болган. Школачы үемде аарый берген болзумза,  авам  «аарып турар кижи, ѳѳренмейн барып болур сен, уруум» дээш, ѳѳредип чорутпайн баар үелер турган. Ачам «ѳѳредилге үспес чоор, уруум, эмден ижип алгаш, албан кичээлдээр» дээн соонда, школаже  үдеп каар турган. Картошка ажаап, шѳлге ажылдаар хүн чаъстыг, хаттыг болурга, авам мени соокта үндүрбейн барып болур, ачам «эштериң ажылдап турда, сен база ажылдаар ужурлуг-дур сен ийин, уруум» дээш, картошка шѳлүнче чорударын кызар турган. Ачам бистерни кандыг-даа бергелерге торулбазын деп бодалдыг кижизидип чорааны ол. Боду база кажан-даа ажыл шагы үспес, биске-даа, чонга-даа үлегерлиин кѳргүзүп чораан. Ава кижи черле ындыг, кээргээчел, уян сеткилдиг, ажы-тѳлүн сооктан-даа бол камгалаксаар, доңмазын, түревезин деп бодап чоруур.

«Сагыш бакта сайзыравас, сеткил бакта секперевес» деп тыва чоннуң чиге сѳглээн үлегер домаа дег, авамның  «кара сагыштыг болбас, кижилерге кара сеткил бодавас, кара сеткилдиг кижи ѳѳделевес» деп, мерген угаадыын амдыгаа дээр сагып чоруур мен. Оон ыңай, кижилерниң-даа, таварылгаларның-даа чүгле эки талазын эскерип кѳѳрүн, ажыл-иштиң бедик чадазынче кызарын кезээде чагып чораан.

Ирина Алексеевна – бурунгаар кѳрүштүг, бедик тура-соруктуг, ажыл-ишчи, арга-дуржулгалыг, салым-чаяанныг директор. Ол хѳй кезиинде удуртур ажылдарга ажылдап чораан болгаш эртем-билии-даа, күш-ажылчы намдары-даа байлак. Сарыг-Сеп ортумак школазын дооскаш,  уруглар садынга кижизидикчи башкыга дузалажып, баштайгы ажылчын базымнарын эгелээн. 1989 чылда Кызылдың А. Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинче дужаап киргеш, 1993 чылда библиотекарь салбырын чедиишкинниг доозуп алган.

Ооң эртеми чүгле библиотекарь мергежили-биле кызыгаарлаттынмаан. Ол Чѳѳн-Сибирьниң күрүнениң культура болгаш уран чүүл академиязының «Эртем болгаш хѳй ниити ном саңнарының удуртулгазы болгаш библиографиязы», Челябинск хоорайның юридиктиг техникумунуң «Хоойлу-дүрүм эртемин билир юрист», Тываның кадрларының профессионал эде белеткелин болгаш билиг-мергежилин бедидер институттуң  «Саң-хѳѳ болгаш чээли» деп салбырынга  бот-ѳѳредилге-биле  дээди эртемнерни  чедип алган.

Ол 2017 чылдың сентябрьда А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңынга директорлап эгелээн. Ооң удуртулгазы-биле Ном саңының чедиишкиннери улам хѳгжүп, библиотека ажылы чаа арга-хевирлер-биле сайзырап, коллектив республика, регион, бүгү Россия чергелиг хемчеглерге киржип, янзы-бүрү мѳѳрейлерни, акцияларны, тѳгерик столдарны, шуулганнарны, эртем-практиктиг конференцияларны, ажыктыг семинарларны, делгелгелерни, чогаадыкчы кежээлерни, алдарлыг кижилер-биле ужуражылгаларны, чурт-шинчилелиниң номчулгаларын эрттирип, тѳлевилелдерни чогаадып, оларны боттандырып, ажыл-чорудулгазында ажыглап турар.

Ном саңының сайтызындан номчуп кѳѳр болзувусса, чылдың-на боор бүгү Россия чергелиг «Библиодүн», «Уран чүүл дүнү», «Енисей хүнү, «Ном саңы – чедиишкинниң девискээри», «Номнар – эки холдарже», «Чаш назын – ол бис-тир бис», «Сентябрь ай – бирги курсчуларга», «Ѳре чок номчукчулар» деп акцияларның, «Саң-хѳѳнү эки билири», «Ак баштыгларның алдын үүжези», «Уран холдар», «Буянныг хептер», «Чаа аттар, чаа шүлүктер» деп тѳлевилелдерниң аразында кѳскү хемчеглерни  сонуургаалыңар.

2018 чылда Национал ном саңынга эртем-шинчилел ажылдарынче ѳѳреникчилерни болгаш сургуулдарны хаара тудар «Эртемниң бичии Академиязы», «Аспирантылар школазы», аныяк-ѳскеннерни шын орукче углап-баштаар «Аныяк соңгукчунуң клуву», «Тываның эки турачылары бис» деп бѳлгүмнер тургустунган. Ном саңының ажылдакчылары республика чергелиг «XXI векте ада-өгбелерниң салгал дамчаан ёзу-чаңчылдары» деп төлевилелди боттандырып, Адалар хүнү уткуштур «Ада дээрге чоргаар» деп тѳгерик столду, республиканың кожууннарында чурттап чоруур үлегерлиг төрел-аймакты, өг-бүлени хөй-ниитиге, ѳзүп орар салгалдарга үлегер-чижек болзун дээш, оларның дугайында солун кежээлерни, ужуражылгаларны эрттирип, солун-сеткүүлдерге, четкиге чырыдары-биле «Тɵрел чонум – чоргааралым» деп аттыг хемчегни, «Ыдыктыг дүрүмнер. Сагылга. Үнелиг чаңчылдар»деп мѳѳрейни удуртканнар. Бүгү Россияда библиотекалар хүнүнде «Келир үениң ном саңы, ном саңының келир үези» деп республика чергелиг шуулган, эртемденнер, аспирантылар аразынга «Аныяк эртемденнер болгаш специалистер хүнү» деп тѳгерик стол бедик деңнелге эрткенин шупту сактыр боор.

Ол чылын база бир онза, ажыктыг болуушкуннарның бирээзи – Тыва Республиканың библиотека ажылдакчыларының күш-ажыл эргелерин болгаш сонуургалдарын тѳлээлеп камгалаар, ном саңнары ниитилелге ачылыг бооп, бурунгаар хѳгжүп-сайзыраары-биле библиотекалар ассоциациязы тургустунганы. Ооң эгелекчизи база-ла Ирина Алексеевна.

2019 чылда Национал ном саңынга программалар болгаш тѳлевилелдер ажыл-чорудулгазының килдизи ажыттынганы удуртукчувустуң күзел-соруу, үлүг-хуузу.

Ирина Алексеевна удуртур салым-чаяанын кѳргүзүп, ук килдисти амгы үениң аайы-биле башкарып, республиканың шупту ном саңнарын хаара тудуп, «Культура» деп национал төлевилелде идепкейлиг киржип турарының түңнелинде, республикада ниитизи-биле 18 модельдиг библиотекалар (15 федерал чергелиг, 3 регион чергелиг) ажыттынган. Эң бир дугаар Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая суурунуң ном саңы федералдыг тѳлевилелге тиилекчи болгаш модельдиг библиотека бооп чаарттынган. Ооң байырлыг ажыдыышкыны 2019 чылда ноябрь 22-де Теве-Хаяга болуп эрткен.

«Культура» деп национал тѳлевилел-биле ажылдап, ону чедиишкинниг боттандырып турары дээш, ТР-ның Культура яамызынга шаңнадып, «Тыва Республикада федерал тѳлевилелдиң тергиин боттандырылгазы» деп атка  Национал ном саңы тѳлептиг болган.

Михаил Прохоровтуң ачы-дуза фондузунуң мѳѳрейинге «Ном саңы – Тываның эртемден аныяктарынга» (2018), Тываның Баштыңының грантылар мѳѳрейинге «Библиѳг» (2020), «Дириг ном» литературлуг кино залы» (2022) база «Номчу, Тыва!» (2023),  Кызыл хоорайның мэр грантызынга «Россия биле Донбасс: чаңгыс эп тѳѳгүзү» (2023), Россияның Президентизиниң грантылар фондузунуң мѳѳрейинге «Эрткен үени ажытпышаан» (2019), «Авам, ачам номчуп турлар» (2020), «Библио ачы-буян» (2021), «Дыңна. ТываНом» (2023) деп тѳлевилелдер тиилекчилер санынче киргени дээрге-ле, Национал ном саңының библиотекарьларының шапкын үеден чыда калбайн, эки, үлегерлиг ажылдап турарын бадыткааны ол. Тѳлевилелдерни чогаадып, салдынган сорулгалары-биле боттандырып, номчукчуларга  янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип, чонну хаара тудуп чорууру ѳѳрүнчүг.

«Библиѳг» деп төлевилел дугайында номчукчуларывыска тайылбырлап бериңерем.

– Тывалар шаандан тура мал ажыл-агыйлыг кѳшкүн чон болгай. Республикада мал азырап, көшкүн амыдыралындан салдынмаан малчыннар саны хөй. Тѳлевилелдиң кол сорулгазы – малчыннарны база номчулгаже хаара тудуп, сонуургалын оттуруп, оларга номнар болгаш солун-сеткүүлдерни чедирип берип, чүгле республиканың эвес, а делегейниң чаа болуушкуннарын  болгаш  солун  информастыг медээлерин чугаалап бээри. Национал ном саңының удуртулгазы-биле кожуун библиотекаларының ажылдакчылары ай санында бир катап кѳдээ аалдарже үнүүшкүннү кылып турарлар. Малчыннарга солун-сеткүүлдерни чедирип бербишаан, чаа үнген номнарны таныштырып, тыва чоннуң аас чогаалынга, чаңчылдарынга мѳѳрейлерни организастап  турарлар.

2020 чылда Национал ном саңынга уттундурбас тѳѳгү бооп артып калган хемчег – бир  дугаар делегей чергелиг «Ном саңы таварыштыр ниитилелдиң сайзыралынче» деп онлайн-шуулган болуп эрткени. Шуулган эрттирерин Россияның культура фондузунуң «Чогаадыкчы кижилер» деп угланыышкынныг тѳлевилели деткээн. Тыва Республиканың Культура яамызы,  Национал ном саңы, Республиканың библиотекалар ассосиациязы онлайн-шуулганны бедик деңнелге удуртуп, Россияның, Казахстанның, Моолдуң библиотека адырының 58 тѳлээлерин, 300 ажыг киржикчилерин хаара тутканнар.

2021 чылда Национал ном саңының тургустунганындан бээр 90 чыл болган оюн демдеглеп, «Национал ном саңы: үениң харылзаазы, хѳгжүлдениң вектору»деп регион чергелиг эртем-практиктиг конференция К.Б. Ондар аттыг Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер тѳвүнге байырлыг байдалга болуп эрткен. Аңаа Россияның Күрүне ном саңының (Москва), Россияның Национал ном саңының (Санкт-Петербург), Россияның эртем Академиязының Сибирь салбырының Күрүнениң хѳй-ниити эртем-техника библиотеказының (Новосибирск), Казахстан, Монголия, Чувашия, Якутия, Удмуртия, Хакасия ном саңнарының тѳлээлери күзелдии-биле киришкеннер.

 «Номчу, Тыва!» деп төлевилел бодун канчаар көргүскен ирги?

Бо тѳлевилел ТР-ның Баштыңының грантылар мѳѳрейинге тиилээн. Кол сорулгазы – аныяк-ѳскенниң тыва дылын сайзырадырынче, номчулгаже сонуургалын бедидип, чогаалчыларның база хѳй-ниитичи болгаш культура ажылдакчыларының чогаадыкчы ажыл-ижи-биле таныштырары. Тываның сураглыг чогаалчыларының чогаалдарын номчаан аудио-бижилгезин, алдарлыг кижилери-биле эрттирген видеоинтервьюларны интернет-четкиде чырыткан бис.

2023 чылды дүжүткүр деп болур бис. Бирээде, Республиканың улусчу чогаадылга тѳвү-биле кады ажылдаарының дугуржулгазы бадыткаттынган. Ийиде, Национал ном саңынга республиканың библиотека ажылдакчыларын база ѳске-даа сонуургалдыг, күзелдиг кижилерни билиг бедидер курстарже хаара тудар немелде ѳѳредилге килдизи ажыттынган. Ол килдис чѳпшээрел бижиинге дүүштүр программазын тургузуп белеткеп алгаш, план ёзугаар чонга курстарны эрттирип турар.

Коллективтиң чедиишкиннери дээрге-ле дарганың билдилиг удуртулгазы. Ирина Алексеевна салдынган сорулганы бичии-даа озалдаашкын чок, чаа аргалар-биле, онзагай кѳрүш-биле күүседип чоруур.

Директорувус күш-ажыл хоойлузунда бижиттинген дүрүм ёзугаар чылдың-на ажылдакчыларның эртем-билиин дүүштүрүп, кылган ажыл-ижин түңнеп, аттестацияны бедик деңнелдиг эрттирип турар. «Ѳѳрениңер, ѳѳрениңер, үе аайы-биле чаа билиглерден, хевирлерден, аргалардан ажыглаңар» – деп кижи-бүрүзүн чагып-сургап, оларга ѳѳрениринге таарымчалыг байдалды тургузуп-даа бээр. Коллективте ийи библиотекарь Россияның эртем Академиязының Сибирь салбырының Күрүнениң хѳй-ниити эртем-техника ном саңының аспирантылары.

Национал ном саңы шылгараан албан черлериниң бирээзи. Ол Кызылдың хоорай хүнүнге тураскааткан «Чогаалдың бульвары» деп хемчегге киришкеш, ѳѳрүп четтириишкин бижиинге, Россияның Культура яамызындан «Номчукчуларның саны шапкын ѳскени» деп хүндүлел бижикке тѳлептиг болган. «Культураның эң эки албан чери» деп аттың ийи дакпыр эдилекчизи. Регион чергелиг культурлуг салгал болур 1925 чылда туттунган бажыңны (Тываның эң бир дугаар электростанциязы, амгы үеде уран чүүл биле спорт чогаалының килдизи болгаш ном тураскаалдарының сектору бар) тѳлептиг кадагалап, эдилеп турары дээш, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ѳѳрүп четтириишкин бижии-биле шаңнаан.

 Россияның номнар эвилелиниң «Эң номчуттунар регион» деп аттыг бүгү-российжи мѳѳрейге киришкеш, «Россияның литературлуг флагманы» деп атка тѳлептиг болган болгай силер. Бо дугайында чугаалап көрүңерем.

Национал ном саңы биле Россияның Кеземче күүселдезин чорудар федералдыг албанының ТР-да эргелелиниң ажылдажылгазының түңнелинде «Авам, ачам номчуп турлар» деп тѳлевилел боттанган. Ооң сорулгазы хоругдалда ада-иелерни чуртталгага белеткеп, оларның эрге-ажыктарын болгаш хүлээлгелерин тайылбырлап база оларның назы-хар четпээн ажы-төлү-биле харылзаазын күштелдирип, уругларның номга сонуургалын оттурары. Россияда эң-не солун, ѳскелерде чок тѳлевилелди 2022 чылда Россияның номнар эвилелиниң 8 дугаар болуп эрткен «Эң номчуттунар регион» деп аттыг бүгү-российжи мѳѳрейиниң жюри кежигүннери онзагайлап демдеглээш, бистиң Тыва Республикага «Россияның литературлуг флагманы» деп атты тывыскан.

2024 чыл Россияда өг-бүле чылы кылдыр чарлаттынган болгай. Өг-бүлеңер-биле таныштырып көрүңерем.

– Мээң бергелерге торулбайн ажылдап чоруурумнуң чажыды кады чурттаан эжимниң деткимчезинде. Ѳѳм ээзи – Омак Делгер-оолович, Тес-Хемниң Чыргаланды чурттуг,– бот-сайгарлыкчы, «Билиг» деп номнуң автору. Ооң ада-иези 2019 чылда бүгү-российжи «Чылдың ѳг-бүлези» деп мѳѳрейге киришкеш,  «Алдын ѳг-бүле» деп атка тѳлептиг болганнар.

Бис, ожук даштары дег, үш ажы-тѳлдүг, чаңгыс уйнуктуг ­ѳг-бүле бис. Улуг уруувус Шеңне Москваның күрүнениң  даг университединиң инженер-эколог салбырын кызыл диплом-биле дооскан. Ол садып алыкчыларның чиигелделиг программазын бедик деңнелге тургузуп деткиириниң,  баазазын санныг чурагайларже шилчидип, оларны чидирбезин кызыдар база чаа клиентилерниң кичээнгейин хаара тудар амгы үениң  UDS (United digital solutions) деп платформазын бот-сайгарлыкчыларга нептередип, бизнес тренингилерни эрттирип, ажылдап чоруур. Оглум Эртеш, Иркутск хоорайның Байкалдың күрүне университединиң экономика салбырының доозукчузу. Ол дизайнер-чурукчу, бот-сайгарлыкчы. Хеймер кызым Алдын-Ай, Новосибирскиниң күрүнениң техниктиг университединиң «Конфликтология» салбырының 2 дугаар курузунуң студентизи. Уйнуум Күдер 10 харлыг, Кызылдың 17 дугаар школазының 4-кү классчызы.

Омак Делгер-ооловичиниң  кижи тѳрелгетенниң Дээр-Ада Деңгерден алган билиглери болур ниити үнелелдер дугайында бижээн бо чылын үнген «Билиг» деп номун номчааш, авторну «тѳрээн дылы сайзыраңгай, угаан-медерели чырык, мѳзү-бүдүжү шын хевирлеттинген, ѳгбелерниң ужур-чаңчылдарын  сагып чоруур, ёзулуг-ла «алдын ѳг-бүлениң» салгакчызы, Ирина Алексеевнаның хей-аъдын, сүлде-сүзүүн кѳдүрүп чоруур быжыг чѳлеңгиижи-дир» деп түңнелге келдим.

Чымыштыг ажыл-ишке дүжүп бербес, кезээде бедик тура-соруун салбас, улуг-биче коллегаларын чаңгыс аай орукче углаптар ёзулуг профессионал, кайгамчык байлак сеткилдиг Ирина Алексеевнаның кылган ажылы тѳѳгүге балалбас исти арттырып каар, алдар-ады кажанда-даа элеп-читпес.

           Кысказы-биле:

1993–1995 Кызыл хоорайның тѳпчүткен библиотека системазының 11 дугаар филиалының эргелекчизи;

1995-1996 Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды суурунуң ортумак школазының тѳѳгү эртемин башкызы;

1996-1999  Каа-Хем кожууннуң Ѳг-бүлеге болгаш чаштарга социалдыг дуза чедирер тѳптүң специализи;

1999 – 2002  Каа-Хем кожууннуң тѳлээлекчилер Хуралының даргазы;

2002–2009  Каа-Хем кожууннуң Ѳг-бүлеге болгаш чаштарга социалдыг дуза чедирер тѳптүң  директору;

2010-2011 Каа-Хем кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар тѳвүнүң даргазының хүлээлгезиниң түр када күүседикчизи;

2011-2013 Каа-Хем кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар тѳвүнүң директору;

2013 Каа-Хем кожууннуң чагыргазының муниципалдыг эт-хѳреңги башкарар килдизиниң эргелекчизи;

2015-2016 Кызыл хоорайның Ѳг-бүлеге болгаш чаштарга социалдыг дуза чедирер тѳвүнүң килдизиниң эргелекчизи;

2016-2017 Тываның күрүне университединиң ном саңының  кол библиотекары;

2017-амгы үеге дээр ТР-ның А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының директору.

Шаңналдары:

ТР-ның Баштыңының Хүндүлел бижии «Идепкейжи хамааты туружу дээш» (2021 ч. октябрь 18)

ТР-ның Культура яамызының хөрек демдээ «Культураның тергиини» (2022 ч. май 24)

РФ-ның ѳѳрүп четтириишкин бижии «Чогаалга ханы сеткилинден ынакшып, чырыдыышкын ажылынга бараан болуп, Тываның библиотека ажыл-херээн кадагалап, ооң сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип чорууру дээш» (2023 ч. май 27)