Саая Хураган-оол Серинович

   Эрги-Барлык сумузунуң Кызыл-Даг-Дѳзү деп кыштагга күстүң адак айында ада-иезиниң 12 уругларының 8 дугаар оглу кылдыр тѳрүттүнген чашты Хураган-оол деп адаан. Оолдуң адазының адазы Саглы Сааязы, авазы Эрги-Барлыктың Хомушкулар уктуг.
    Ачазын чыткан хой тургуспас томаанныг кижи чораан дээр, ол аныяанда-ла аъдының бажы хоя берген, ынчангаш ѳскүс арткан хѳй ажы-тѳлү интернатка ѳскен. Ада-иезиниң кижизидилгези-биле бе, азы интернат чуртталгазындан бе алышкылар эрте дээре бот башкарлып ѳѳрени берген.
   Бичии Хураган-оол школачы үезинден-не уран чогаалга сундулуг бооп илереп орган. Тѳрээн чогаал кичээлинде башкызы: «Номуңарда кышкы бойдус чурумалдыг чурукка хамаарыштыр шүлүктен чогаадыңар, уруглар» деп даалга берген. Кичээл үезинде-ле оолдуң саадатпайн чогаатканы шүлүүн башкызы үлегер кылдыр номчааш, тергиин эки деп үнелээн. Оолда чогаадыр чаяан авазындан келген чадавас, чүге дизе авазы турган чүвени тургузур, олурган чүвени олуртурзун олчаан кылдыр ырлап, шүлүктеп кааптар кижи болгай.
   Оол ортумак школаны чедиишкинниг ѳѳренип дооскаш, 1985 чылдан эгелеп шериг албан-хүлээлгезин Ленинград хоорайга танк кезээнге эрттирген. Ол шеригге тургаш аалын сактып, чоок улузунче чагаа бижиир. Шүлүктей азы лириктиг проза хевирлиг, караанга чуруттунуп келген авазының овурун, кѳдээде кышкы кежээниң олчаан чурумалын бижээн чагааларны аалында улузу – авазы, акылары-угбалары бир солун чогаал ышкаш сонуургап номчуур. Элээди-чаш чораанында Хураган-оол кады тѳрээн акызы-биле Кызыл-Даг-Дѳзүнүң хаяларынга хой кадарып чорааш, ынчангы онза сурагжаан индий база индей кинолардан сюжеттерни ойнап, маадырларның овурун ѳттүнүп боттарын алдынарлар: алгы-кеш шарыттынар, чалар азы боолар чазап алгаш, арга иштин долдур алгыржып, дагларга халыыр, сугже шураар. Yжүк-бижикке ынчан шору ѳѳренип четтигипкен акызы үргүлчү чогаал бижээш номчуур, дуңмазы Хураган-оол баштаан кады тѳрээннери уран чогаалды кежээлерде кончуг кичээнгейлиг дыңнаарлар. Аал улузу: «Ам ол маадыр канчап барган?», «Дараазында чүү болган?» дээш амыратпайн туруп бээрге, акызы дораан улаштыр чогаадып бижээш база номчуп бээр турган.
   Аныяк Хураган-оол шеригден халашкаш, эртем шинчилел институдунга ажылдаан. Ажылдап турган черинден характеристика-биле Новосибирскиниң кѳдээ ажыл-агый техникумунче ѳѳренип киргеш, аңаа-ла, Сибирьниң бир улуг хоорайынга күш-ажылчы намдарын изеп эгелээн.
      Омак-сѳѳк ылгашкан дүшкүүрлүг 1990 чылдарда тыва сургуулдарны кыдыглап эгелээрге, Тываже шилчиттирип, кѳдээ ажыл-агый техникумун доозуп техник-механик эртемниг бооп суурунга чанып келген. Тѳрээн Эрги-Барлыының «Хемчик» совхозунга техниктиг байдалдар харыылаар инженерге база хову бригадиринге дакпырлап ажылдай берген.
Yе чоорту нарыыдап орган. Совхоз доктаамал ажылдаар улус чогундан, аныяк кижини кол инженерге-даа ажылдаткан. Чазак, партияның кандыг угланыышкыныг ажылдап турганы, бѳдүүн ажылчы чонга тода билдинмейн турган. Кожууннуң кезек удуртукчулары-биле совхозту канчаан бүдүн-бүрүн кадагалап арттырар аргаларын кылып чадап, аайын тыппайн турда-ла, буураашкын келгеш, бүгү ажыл-агыйны тѳ «силгээш» барган. Ооң-биле чергелештир социал айтырыглар — школа, уруглар садтары, культура амыдыралы дээш дѳгере адырлар берге байдалга чыгадып келген. Совхозта биеэги дег удуртур ажыл-иш-даа артпаан: мал-маганы тѳнүп, машина-техниказы тонаттынган. Ажыл-агыйлар дүшкен, чон ажыл чок арткан, акша-шалың бажы кадыыраан – амыдыраары бергедээн. Суур-сумунуң баштаар чери оода культуравысты камнап аалы дишкеш, аныяк инженерни кѳдээ культура бажыңының директорунга томуйлаан.
    Ынчап экономиктиг берге байдалдарга кызагдаттырган уран чүүл шугумунга Хураган-оол Саая 1995 чылдан бээр кирген. 1997-1999 чылдарда клуб ажылдакчылары аалдардан кѳржеңнеп, арыгдан ыяш кезип ап чорааш культура одаан «тынгарып» чораан. Чамдыкта мырыңай чѳгел тѳткенде одаар чүүл чогундан клубту кезек хаап-даа турган. Ынчалза-даа Эрги-Барлык чону культурага, бот-тывынгыр чогаадыкчы чорукка база клубка чүден артык ынак, уран чүүл дээш «кужурзураары» аттыг болгаш шаа-даа четпейн негеп кээрге, суурда ус-шевер улустуң ачызы-биле чылыдар кылымал чүүлдү коштуруп алгаш, ам-на клубка Чаа чыл, Шагаа байырлалдарын эрттире бергеннер. Суурга чон ортузунга уран кѳрүлде, оюн-тоглаа эрттирер дээрге киржикчилерни деткиптер акша-хѳреңги, шаңналдар чок турган. Маңаа база эрги-барлыкчыларның чогаадыкчы аргазы дузалаан: Тайгадан хады, пѳштү кезип алгаш, уран-шеверлери суй-белектерни, аал-оранга эдилел, херекселдерни чазап тургаш, шаңнал-макталдарны кылып алганнар. Ынчангаш сагынгыр-тывынгыр эрги-барлыкчылар клувунга кожуун, республика чергелиг семинарларны, мѳѳрейлерни, концерттерни эрттирер аргалыг апарганнар. Хүнден хүнче хей-аът бедик, холу дыңзыг ажылдаан болгаш, клубка шайлааракты-даа ажыдып, немей орулганы киирип ап эгелээннер. Шак ындыг базымнары-биле суму чагыргазы база Хураган-оол Серинович баштаан клуб ажылдакчылары суурнуң культурлуг амыдыралын «деңгидип» кел чораан.
     Аныяк культура ажылдакчызы культура одааның ажылын база бир деңнелче кѳдүрүп апкан соонда тѳрээн чери Эрги-Барлыктың кайгамчыктыг бойдус чурумалын бот-чогаалдарынга, ырыларынга кѳргүзүп, демир-үжүк шенелдезин уламчылаан. Солун чүүл – аныяк авторнуң ырызының аялгазы баштай тѳрүттүнүп кээр болган. Хураган-оол Сааяның чогаатканы баштайгы ырыларын ол-ла клубка ырлап эгелээн. Нота чурумун, музыка дүрүмүн ѳѳренмээн-даа болза, бодунуу-биле тускай ырыларны кассета долдур бижээш, ат-сураглыг композитор Сергей Бадыраага чедирген. Улуг композитор аныяк авторнуң ажылдарын деткип, ырыларның нотазын бижип берген. Автор Хураган-оол чогаалчы Алексей Бегзин-оолдуң деңнелгелерин, бир-ле чүүлдерни чажыт ээлдертип каарын онзагайлап кѳѳр болгаш, ооң аянынга дүүштүр шүлүктерни бижип турган.
     Шии чогаалы, ооң режиссуразы Хураган-оол Сериновичиниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының бир улуг арны болур. Бижээн, салган шиилери, оларның солун кезээ, чидиг байдалы дээш шупту талазы-биле сайгарып ѳѳренген база оларны улуг сценага салып бараалгатканы кѳвей.
    Чогаадыкчы бодал-кѳрүштүг, уран чүүлчү база чечен дылдыг кижи каяа-даа, кандыг-даа байдалда байлаң ышкаш эштип үнүп кээп шылгараар дээр болгай. Хураган-оол Саая тыва кино дугайында улуг айтырыгны кѳдүрүп, шимчедип эгелээн дидимнерниң баштайгызы. Сурагжаан тыва уран-чечен «Адазының оглу» деп фильмни ооң чогаадыкчы киржилгези-биле чоруу чогаан деп болур.
   Хураган-оол Серинович аажы-чаңы оожум-топтуг, бүдүштүг, маргылдаа-чар үндүрер хѳңнү черле чок. Бодунуң хүндүлээри Тыва Республиканың Арзылаң мѳгези Маадыр Кавааевич Монгушту тыва эр кижиниң мѳзү-бүдүжүнүң, овур-шырайының кѳскү үлегер-чижээ деп санаар. Бодун шүгдүнүп кѳѳр, кичээнгейлиг, баштак, сагынгыр культура ажылының хоочуну «Тываның тѳлдери, уран чүүлдүң тергииннери каяа-даа бистиң улусчу культуравысты нептередир» дээрзинге бүзүрели күштүг.
     Күш-ажылдың хоочуну Хураган-оол Саая 3 ажы-тѳлдүң ынак адазы. Ол Тываның культура яамызының бедик шаңнал-макталдарын чаалап ап келген. Бодунуң хуузунда чежемейниң ат-алдар четсе-даа, ажылдакчы кижиге бѳдүүн чоннуң хүндүлеп тыпсып каан ады кол болур дээр.
    Барыын-Хемчик кожууннуң хѳгжүм-шии театрының директору, салым-чаяанныг артист, Хураган-оол Серинович Саая бодунуң онзагай бодалдары, кѳрүүшкүннери-биле кожуунунуң уран чогаадыкчы ажыл-амыдыралын экижидип, чүгле Тыва иштинге эвес, оон дашкаар тыва улусчу уран чүүлдү делгемчидип, сайзырадып келген. Ооң билдилиг удуртулгазы-биле Россияга театр чылынга тураскааткан, IV-кү регионнар аразының бот-тывынгыр театр коллективтериниң «Ак бѳрүнүң салгалы» мѳѳрейинге Гран-Прини ооң удуртканы хѳгжүм-шии театры чаалап алган. Ынчан олар Олег Богаевтиң «Сылдыс чүгүрүү» деп шиизин ойнап кѳргүскен. Ол чедиишкинниң мурнунда театр, республиканың «Уран чүүлдүң күзүнгүзү» кѳрүлде-мѳѳрейинге тиилекчи болган. А 2017 чылда Новосибирск хоорайга эрткен XVII регионнар аразында “Алдын кобра” уран кѳрүлдеге Сибирьниң 59 театр уран чүүлүнүң коллективтериниң аразындан Барыын-Хемчик кожууннуң хѳгжүм-шии театры шылгарап үнгеш, Гран-При шаңналын алган. Маңаа Хураган-оол Саая «Тергиин эр роль» дээш тускай шаңналга тѳлептиг болган.
Хураган-оол Серинович ажыл-ишчи намдарының эвээш эвес чылдарын уран чүүл адырынга ѳргүп сѳңнеп чоруур хѳй-хѳй кызымак чүткүлдүг хоочуннарның одуруун ээлеп орар. Ол чүгле ажыл-ижинге ханы бердинген мергежилиниң тергиини болурундан аңгыда эвилең-чымчак, шынчы, кижизиг мѳзү-шынары-биле чонун кайгадып, ѳѳртүп чоруур ховар кижи.