Монгуш Василий Бора-Хөөевич

Монгуш Василий Бора-Хөөевич – тыва билдингир журналист, сатирик, баштак-шүгүмчүлелдиг чогаалдарның автору, очулдурукчу, Тываның Улустуң чогаалчызы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Ол 1935 чылдың декабрь 17-де Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң Кажаалыг-Аксыга төрүттүнген. Чадаананың 1 дугаар школазын, М. Ломоносов аттыг Москваның күрүне университединиң журналистика салбырын чедиишкинниг дооскаш, айтыышкын ёзугаар СЭКП-ниң тыва обкомунга ажылдап чораан.
Допчу намдарындан алырга, В. Монгуш «Тувинская правда» солуннуң редакциязының чагаа килдизинге литературлуг ажылдакчы бооп, журналисчи баштайгы базымнарын эгелээн. Ол үеде чоннуң солун-биле быжыг харылзаазын редакцияда кээп турар чагаалар бадыткап турган. Чагааларда республиканың ажыл-ишке хамаарылгалыг кол-кол чидиг айтырыгларының, тергиин эки ажылдакчыларының дугайында, база хомудалдар, шүгүмчүлелдер хөйү-биле бижиттинип турган. Тываның бирги солунунга ажылдааш, аныяк журналист өөредиглиг арга-дуржулга ап, дараазында албан-дужаалдарже шилчээн.
1966 чылда «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизинге томуйлаткан. Аңаа бир чыл ажылдаан соонда ол харыысаалгалыг секретарь, а бир чыл эрткенде – кол редактор апарган. В. Монгуштуң номчукчуларның сонуургалын хаара тудуп, сагыш-сеткилин дүвүредип келир, Тываның аныяк-өскенинге хамаарышкан янзы-бүрү чидиг дискуссиялары удаа-дараа парлаттынып турган.
1970 чылда Василий Бора-Хөөевич Бүгү-эвилел радиозунга тускай корреспондентилеп ажылдай берген. Ол республика төвүнден ырак кожууннарның амыдыралының дугайында материалдарны чүгле Эвилелдиң эвес, а даштыкы радиостанцияларның программаларынга чырыдып турган. 1971 чылдан 1986 чылга чедир Тываның ном үндүрер черинге директорлап чораан. Аңаа республиканың алдарлыг чогаалчылары, башкылары, эртемденнери, артистери, композиторлары, чурукчулары-биле быжыг харылзаа тудуп, үре-түңнелдиг он беш чыл ишти ажылдаан.
1986 чылда В. Монгуш Тыва АССР-ниң Күрүнениң телерадиокомитединиң радиодамчыдылга студиязының директору кылдыр томуйлаткаш, ажыл-ижинге ол арыг сеткилинден бердинип, чоннуң хүндүткелин чедип ап, 2005 чылга чедир ажылдаан. Ооң бижип чораан журналисчи материалдары «Тувинская правда», «Шын», «Тываның аныяктары», «Молодежь Тувы», «Социалистиг Казахстан», «Комсомольская правда», «Литературная газета» деп солуннарга парлаттынган. Ханы уткалыг, чидиг угаадыглыг чүүлдери (статьялары) Алма-Ата, Берлин, Москва, Казань, Якутия болгаш Совет Эвилелиниң өске-даа хоорайларының солуннарынга үнүп турган.

Чогаал ажылы
В. Монгуш – баштак болгаш шоодуглуг чогаалдарның, кижиниң четпестерин, чованчыг, каттырынчыг талаларын дузап бижээн шүлүктерниң автору. Ол – сатирик-юморист. Тыва литературада ук жанр-биле чаңгыс ол ажылдап чораан. Ооң баштайгы шүлүү уруглар солуну «Сылдысчыгашка» 1947 чылда парлаттынган. Чогаал ажылын 1957 чылда эгелээн. Баштайгы ному «Каткы бажы каткан эвес» 1975 чылда чырыкче үнген. Дараазында «Кадай-кыстың чаңы чараш», «Хамык ужур кадайларда», «Ыятпас херээжен боор», «Бодун мактаар болбас тенек», «Кадайларга хаан-на мен» болгаш оон-даа хөй чечен чугаалар-биле номчукчуларның сонуургалын хаара тудуп алган. Ооң чогаалдары амыдыралда, кижилерниң аажы-чаңында болгаш ажыл-ижинде, угаан-медерелинде бар четпестерни билдилии-биле, тывынгыр уран-чечени-биле сойгалап турар. Чогаал бүрүзү – баштак-солун, дээштиг, кыска, чүвениң өзээн өттүр көзеп турар база кижизидикчи салдарлыг. Сатириктиг болгаш юморлуг чечен чугаалары «Советская Россия», «Современник» деп ном үндүрер черлерниң чыындыларынче кирген. Дыка хөй чогаалдарын Л. Лайнер орус дылче, А. Шынбатыров казах дылче очулдурган.
Сатира, юмор жанрларының үндезилекчизи очулдурулга ажылы-биле салым-чаяаныын, чечен-мергенин көргүскен. Ол тыва дылче А.Блоктуң, А.Прокофьевтиң, Ч.Айтматовтуң, М.Ауэзовтуң, Р.Тагорнуң, А.Феттиң, А.Майковтуң, К.Бальмонтның, И.Суриковтуң болгаш өскелерниң-даа чогаалдарын очулдуруп, чонунга бараалгаткан.
Шоодуглуг, каттырынчыг чечен чугаалары-биле кижилерниң карааның чажын төгүлдүр, баарын кадыдыр каттыртып, сарыыл киир сайгарып, угаан киир угаадып чораан чогаалчывыс үр үеде аарааш, 2016 чылдың август 10-да мөчээн.

Кол парлаан чүүлдери:
1. Каттыраңнаан чаңы чараш. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1980. – 115 ар. Улыбочка красавицы.
2. Каш чаңныг кадай кыстар. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1990. – 216 ар. Девы с разными характерами.
3. Боданырга ботка херек. – Кызыл, ТывНҮЧ, 1993. – 160 ар. Думай себе на пользу.
4. Чүге адыыргай бердиң? – Кызыл:Респ.тип., 2006. – 153 ар. Почему задираешь нос?
5. Каш катап кадай алдың? – Кызыл: Тываполиграф, 2010. – 210 ар. Сколько раз женился?

Шаңналдары база аттары
 Василий Бора-Хөөевич ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң (1966), ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң (1983), Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү чораан. Ол  «В.И. Ленинниң төрүттүнген хүнүнден бээр 100 чылынга алдар кылдыр. Шылгараңгай күш-ажыл дээш» (1970), «Күш-ажылчы шылгарал дээш» (1981ч),  «Күш-ажылдың хоочуну» (1990), «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» (2005) деп медальдарның база Москваның күрүне университединиң медальының эдилекчизи. Үре-түңнелдиг ажыл-ижи дээш, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң (1985ч), РСФСР-ниң ном үндүрер чериниң Күрүне комитединиң Хүндүлел бижиктери-биле, «ССРЭ-ниң Парлалгазының тергиини»,  «ВЛКСМ-ниң 50 чыл ою», «Парлалганың тергиини» деп хѳрек демдектери-биле шаңнадып чораан.
Тыва литератураның болгаш уран чүүлдүң сайзыралынга  улуг үлүг-хуузун кииргени дээш, «Тываның Улустуң чогаалчызы» база «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик аттарга тѳлептиг болган.