Төгүй-оол Александр Сыргыт-оолович

Төгүй-оол Александр Сыргыт-оолович (1928 – 1951) – тыва шүлүк чогаалының баштайгы шинчилекчизи, аас чогаалының чыыкчызы.

Ол, 1928 чылдың ноябрь 7-де, Тыва Арат Республиканың Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузунга Хомушку Сыргыт-оол биле Хертек Борбаккы деп араттарның хөй-ажы төлдүг өг-бүлезинге төрүттүнген.

Бичии Төгүй-оолдуң эртем-билигже оруу 1937 чылда чайлаг школазындан эгелээн. Дараазында чылын ол Кызыл-Мажалык школазынга ийиги класска өөренип кирген. Аңаа беш класс чедир өөренгеш, 1942 чылдың күзүнүнде Кызылдың ийи дугаар школазынче шилчип келген. Чажындан-на эрес-шоваа, угаанныг база чүткүлдүг болгаш кезээде шыырак өөреникчилерниң бирээзи чораан.

Ол 1947 чылда школаны мөңгүн медаль-биле дооскан. Оон эштери-биле (Сат Шулуу, Аранчын Юрий, Монгуш Кенин-Лопсан дээн оон-даа өскелер) кады Ленинград хоорайның университединче өөренип, кирип алган. Аңаа дөрт чыл өөренген. Дөрткү курсту чедиишкинниг доозуп, сөөлгү курсче шилчип алган тургаш, 1951 чылдың чайынында, кончуг аныяанда, чаа-ла чээрби дөрт харлап тургаш, аар аарыгның уржуу-биле амыдыралындан чарлып чоруткан.

Чогаал ажылы

Александр Сыргыт-оолович узун дурт-сынныг, шевергин кырлаң думчуктуг, чазык-чараш арын-шырайлыг, мөге-шыырак, кайгалзымаар аажы-чаңныг, чечен-мерген сөстүг чораан. Ооң ачазындан эгелээш, шупту төрелдери тоолдаар, тывызыктаар, үлегер домактар болгаш дүрген чугаалар чугаалаар, аас чогаалынга ынаа аттыг турган. А. Төгүй-оол «Алдай-Буучу», «Каңгай-Кара аъттыг Каңгывай-Мерген», «Черзи-Сарыг хуналыг чеди сарыг өшкү» деп тоолдарны ыяк билир, ыдар чораан. Ол алды-чеди класс үелеринде орус оолдар-биле ойнаар турган. Ол чорук Төгүй-оолдуң орус дыл шиңгээдип алырынга, дыка улуг ужур-дузалыг болган.

А. С. Төгүй-оол 10-гу класска чечен чогаалдың теориязын өөренмишаан, тыва чогаалчыларның чогаалдарын сайгарарын оралдажып чораан. Ынчан-на чечен чогаалга онза сонуургалдыын көргүскен. Ол С. Токаның «Мээң сактыышкыным», «Тос чадырда» деп чогаалдарын, С. Пюрбюнүң «Чечек», «Кызыл кош», С. Сарыг-оолдуң «Саны-Мөге», «Ынакшааным күштүг», Б. Хөвеңмейниң «Улуг час», «Идегели оскундурган», В Эренчинниң «Кадарчы уруг», С. Тамбаның «Доңгада кадык» деп чогаалдарын бедик деңнелге үнелеп чораан. Тыва дылче элээн каш япон шүлүктерни-даа очулдурган.

А. Сыргыт-оолович университетке өөренип тургаш, янзы-бүрү эртем бөлгүмнеринге киржип, чыл санында тускай шинчилелдерни чорудуп, дыл мөөрейинге киржип, шылгарап, эртемге сундулуун, ховар салым-чаяанын бадыткаан. Ол профессор В. М. Наделяевтиң удуртулгазы-биле аас чогаал болгаш литературага хамаарышкан ажылдарны бижээн:
1. «Тыва шүлүк тургузуун шинчилээриниң шенелдези» («Опыт исследования тувинского стихосложения») – 1948-1949 өөредилге чылында кылган курс ажылы.
2. «Тыва улустуң үлегер домактары болгаш чечен сөстери» («Пословицы и поговорки тувинцев») - 1949-1950 өөредилге чылында кылган курс ажылы.
3. «Тыва улустуң тывызыктары» («Загадки тувинцев») – 1950-1951 өөредилге чылында кылган курс ажылы.

«Тыва шүлүк тургузуун шинчилээриниң шенелдези» деп баштайгы ажылы киирилде кезектен аңгыда, «Тыва шүлүктү ритм талазы-биле хевирлээри», «Тыва шүлүктү үн талазы-биле хевирлээри» деп ийи улуг эгелерден тургустунган.

Шинчилекчиниң ажылдары дөртен ажыг чылдар бурунгаар, тыва дыл болгаш чогаал талазы-биле үлегерлеп көрүп, даяныптар чүүлдер чок турган үелерде бижиттинген-даа бол, амгы үеде ужур-дузазын чидирбээн. Ооң ажылдары ханы, делгем утка-шынарлыг, «чаңгыс тыныш-биле бижиттинген», бодалдары чиге болгаш тода илереттинген.

Салым-чаяанныг шинчилекчи, аас чогаал чыыкчызы аныяк назынында мөчээн-даа бол, ооң ады чогаал делегейинде балалбас ис дег, бижээн ажылдары кажан-даа үнезин салбас.