Тараачы Бады-Байыр Ниманович

Тараачы Бады-Байыр Ниманович – шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу, эмчи, рентгенолог.

Ол 1962 чылдың июнь 28-те Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурга хѳй ажы-тѳлдүг  ѳг-бүлеге тѳрүттүнген.Ооң ада-иези кайызы-даа башкылар. Бады-Байыр бичиизинден тура-ла сонуургак, бир-ле чүвени сайгарып, бодаан, ооң ужур-утказын үргүлчү айтырып ап чоруур турган.

1969 чылда Самагалдайның ортумак школазынче киргеш, аңаа 8 чыл ѳѳренгеш, 1979 чылда Кызылдың 2 дугаар ортумак школазын дооскан. Школачы чылдарында хаактап, бут бѳмбүүнге ойнап, бокстажып, спортка черле сундулуг, идепкейлиг,  эки ѳѳреникчи чораан. Бут бѳмбүүнге школа командазының доктаамал ойнакчызы база вратары турган. Бут бѳмбүү болгаш бокска республика чергелиг маргылдааларга удаа-дараа чедиишкинниг киржип, шаңналдыг черлерни ээлеп чораан. Школа-биле чергелештир уран чүүл школазының фортепиано клазын  доозуп алган. Ол фортепианодан аңгыда, баян биле гитарага тергиин ойнаар чораан.

Ол 1986 чылда Томскиниң эмчи институдун доозуп, эмчи эртемниг болган. 1987 чылда Тываның Республика эмнелгезинге интернатуразын эрткеш, рентгенолог эмчи мергежилин шилип алган. Фтизиатрия, иштики органнарның аарыгларын рентген-биле тодарадыры дээш, оон-даа ыңай мергежилин бедидип, курстарга ѳѳренип алган.

Бады-Байыр Ниманович Кызыл кожууннуң тѳп эмнелгезинге (1986-1993), Кызылдың онкологтуг диспансеринге (1993-1995), Иштики херектер яамызының эмнелгезинге (1995-1997), Тес-Хем кожууннуң тѳп эмнелгезинге (1999-2000) рентгенолог эмчи бооп ажылдап чораан. Харыысалгалыг хүлээлгезин тергиин эки күүседип, аарыг кижилерниң диагнозтарын чазыг чок тодарадып чораан. Кады ажылдап чораан коллегалары ону «тѳрүмелинден салым-чаяанныг диагност» деп сактып, чугаалажырлар.

Ол эмчи ажылынга бичии-даа бергедешпейн, чергелештир «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязынга база ажылдап чораан. 1994 чылда эр кижилерниң күш-шыдал-биле уран талантызын кѳргүзер республиканың «Тажы» мѳѳрейинге киришкеш, 2 дугаар черге тѳлептиг болган. Ѳске киржикчилер гитарага ойнап, талантызын кѳргүзүп турда, Бады-Байыр Ниманович  рояльга ойнап, «Караңгы дүн» деп ырны күүседип, чонну кайгаткан.

Чогаал ажылы

Ол  чүгле эмчи эвес, а салым-чаяанныг шүлүкчү, прозачы. Чогаал ажылын 1980 чылдарда эгелээн. Чɵɵн чүк чоннарының шүлүк чогаалының  хокку, редиф, газель, рубаи хевирлеринге бижип чораан. Ооң бижээн шүлүктери, чечен чугаалары республика солуннарының арыннарынга болгаш сеткүүлдерге бо-ла парлаттынып турган. «Тываның аныяктарынга» «Бараан болуул», «Тывам кызы» (1986), «Далашпа даан», «Газель» (1988), «Сѳѳлгү сѳзүм» (1991), «Редиф» (1991)  деп шүлүктери, «Бежен акша» деп сатириктиг чогаалы (1990), «Мѳңге оттан чечектер» деп новеллазы (1987),  «Шын» солунга «Эзир биле Хек» (1986) деп баснязы, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге «Боду-биле чугаа», «Салым дугайында үш бодал», «Кыдат розаң» (1992) деп шүлүктери, «Дамырак» сеткүүлүнге «Орук олчазы» (1989) деп чечен чугаазы чырыкче үнген.

Чечен чогаал бижииринге сундулуг эмчиниң чон аразында билдингир ырылар болу берген шүлүктери база бар: «Сѳѳлгү сѳзүм» (аялгазы А. Мортай-оолдуу), «Кара Тюльпан» (аялгазы Ш.-Б. Тараачыныы), «Тывам кызы» (аялгазы В. Сереннии).

Бады-Байыр Нимановичини алдаржыткан ному 1996 чылда үнген «Кайгал» деп тоожузу. Автор  тоожуда бодунуң кырган-ачазы Иргит Тараачы Киваа оглунуң чурттап эрткен солун болгаш берге амыдыралының тѳѳгүзүн, моол-тыва харылзаалар дугайында  чечени-биле бижээш, номчукчуларның сонуургалын чаалап алган.

1996 чылда 7000 экземпляр тиражтыг «Кайгал» деп ном чырыттынганы республикага база бир кѳскү болуушкун болган. Бады-Байыр Ниманович хѳй номчукчунуң кичээнгейин хаара тудупканынга, номчуурунга сонуургалдыг кижилер хөй болганынга ѳѳрүп, чүгленген күзели-биле тоожузун улаштыр бижиир дээш, материалдар чыып чоруп турган.

Бады-Байыр Тараачы очулга ажылын база сонуургап чораан. Ол Юрий Пшонкинниң «Ѳѳр бѳрүлер аспаанда кижи» деп тоожузун орус дылдан тыва дылче очулдурган, ынчалза-даа чырыкче үнмээн.

Салым-чаяанныг прозачы, уран-талантылыг эмчи 2001 чылдың май 7-де мѳчээн. Ооң аныяк назынындан чарлып чоруй барганы, Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызынга болгаш тыва чогаал делегейинге дыка улуг чидириг болган. Кидин-түлүк угааны бышкан, күш-шыдалы чедишкен, бедик билиглиг, тускай эртемниг мергежээн эмчи, чаа-ла 39 харлыында, дуу оранче чоруй баарга, харааданчыг болбайн канчаар.

Бады-Байыр Нимановичиниң чедир бижиттинмээн «Кайгал»  деп тоожузун ооң оглу Чингиз Тараачы  немей чыып, долу кылдыр бижээш, ачазының тѳрүттүнгенинден бээр 55 чыл оюнга 2017 чылда чырыкче үндүрген. Аймактың дѳрт салгалдарының үзүлбес харылзаазын кѳргүскен тѳѳгүлүг тоожу тыва чогаал делегейинде база бир онзагай черни ээлеп турар. Тоожуда кол маадыр ажыл-ишчи, шудургу, эрес-дидим, бѳдүүн арат Иргит Тараачы Киваа оглунуң (1888-1957) кадыг-дошкун салым-чолун, канчап дургун апарганын, Кобдо биле Кыдатка дайынга киржип чораанын, моолдарның, казахтарның, делегтерниң чурттунга кайы-хире бергелерге, хилинчекке таварышса-даа, кижи деп мѳзү-шынарын оскунмайн, ундаравайн чораанын бижээн.