Сеглеңмей Феликс Шаажан-Хөөевич

Сеглеңмей Феликс Шаажан-Хөөевич – чогаалчы.

Ол 1917 чылдың май 10-да Чөөн-Хемчик кожуунда, Бажың-Алаак суурнуң чоогунда, Доскаар деп черге төрүттүнген.

Ооң ада-иези моол бижикти, улустуң аас-чогаалын, ылаңгыя тоолдарны дыка хөйнү билир чорааны-биле, уругларынга ыдып берип, оларның аас-чогаалга сонуургалын оттуруп, 6 харлыг Феликске моол бижикти өөредип эгелээннер.

Феликс он дөрт харлап чорааш, чаа чогааттынган латинчиткен тыва бижикти шалыпкын өөренип алгаш, өске эш-өөрүнге база айтып берип, башкылап-даа турган.

1935 чылда эртем-билиг чедип алыр сорулгалыг Кызыл хоорайга келирге, Тыва Арат Республиканың чазаа Феликсти оолдар, кыстар өөрү-биле Совет Эвилелиниң Ойрот-Тура (амгы Горно-Алтайск) хоорайынче чорудупкан.

1938 чылдың күзүнүнде күрүне көдээ ажыл-агыйының база бир тускай эртемниг зоотехниги болуп доозуп чедип келгеш, Тожу кожуунга баштайгы ажылчын базымнарын эгелээн. Дараазында 1939-1941 чылдарда Бии-Хемниң Туранга, 1941-1942 чылдарда Кызыл хоорайга, 1942-1946 чылдарда Каа-Хем кожуунга шилип алган мергежили-биле ажылдап чораан.  Каа-Хем кожуунга ажылдап чорааш, эмчи кыс Патна Күдеровна-биле салым-чолун кожуп, өг-бүлелиг болган. Улуг уруглары аңаа төрүттүнген. Баштайгы чогаалдары база аңаа бижиттинген.

1946-1948 чылдарда Новосибирскиниң Көдээ ажыл-агый институдунга өөренип тура, кадыы баксырап, аарааш база өг-бүлезиниң байдалы-биле Тываже ээп чанып келген. 1949 чылда Чадаана хоорайга Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга черинге үр эвес үеде ажылдаан.

1950-1952 чылдарда Сүт-Хөл кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол зоотехниги болуп ажылдап турган. Аңаа ажылдап тургаш, Феликс Шаажан-Хөөевич Тываны орус чурттунга катканы шын эвес дээш, Совет Чазакка удур, контрреволюстуг агитация чорудуп турган буржуаз-националисчи «Сүт-Хөл херээ» деп адаар бөлүктүң кежигүнү деп нүгүлдеттирген. Кадыының байдалы-биле эмчилер  хоругдаар чөпшээрел  бербээни-биле, Феликс Шаажан-Хөөевичини 1952 чылда кыдыг-кызыгаар чер дээш Бай-Тайга кожуунче өг-бүлези-биле шөлүпкен.

Ооң соонда 1954-1962 чылдарда Бай-Тайга кожуунга зоотехниктеп, 1963-1977 чылдарда Барыын-Хемчик кожууннуң райплан даргазы болуп ажылдап турган. 1977 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үне-даа бергеш, ол-ла  кожууннуң улус ажыл-агыйының аңгы-аңгы адырларынга ажылдап чораан. Радио черинге ажылдап, малчыннарның чымыштыг ажыл-ижиниң чедиишкиннерин база оларның дүвүрээзинниг айтырыгларын чырыдып чораан.

Чогаал ажылы

Ф. Сеглеңмей  чогаал ажылын 1940  чылда эгелээн. Ол чылдың эгезинде Тыва дугайында шүлүк бижээш, парлатканының соонда, Чогаалчылар эвилелиниң тургузукчу конференциязынче чалаттырган. «..Черле Чадаана улузунуң чугаазы эки, сээң сөзүң база онза кижи-дир сен, ам-даа бижип тур» деп С. Пюрбю, О. Сагаан-оол – чогаалчылар сүмелээн.

1944 чылдың төнчүзүнде Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында Тываның ажыл-ишчи чонунга таныштырары-биле Иван Тимофеевич Кузнецов фронтудан Тывага сургакчылап келген. Ф. Сеглеңмей очулдурукчулап берип турган. Ооң түңнелинде Ф. Сеглеңмей «Кузнецовтуң чугаалары» деп бир-ле дугаар чогаалын бижээн. Дараазында 1945-1947 чылдарда Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелинге каттышкан соонда орус, тыва чоннарның аразында харылзаазының ханылаашкынының дугайында «Эмчи Вера» деп чечен чугаазын бижээн.

Чогаалчы «Чогуваан үүлгедиг» деп үшкү чечен чугаазын 1950 чылда бижээн. Ук чечен чугаада амыдыралга болган таварылганы автор «Артык сеткил ара дүжер» деп тыва чоннуң философчу көрүүшкүннеринге, бодалдарынга даянып чеченчидип бижээн.

Ынчалза-даа «Кузнецовтуң чугаалары», «Эмчи Вера» болгаш «Чогуваан үүлгедиг» бижиттинген үелеринде чырыкче үнмээн. Чогаалчы нүгүлдеттирген соонда, шөлүдүп чораан боорга, ооң чогаалдарын солун-сеткүүлдерге-даа чырытпаан.

«Нина Салчак каникулда» деп чечен чугаа 1955 чылда «Улуг-Хем» чечен чогаал альманагының тоску номеринге парлаттынган. Бо чогаал 1956-1970 чылдарда Тываның школаларының өөредилге программазынга кирип турган. Ол чылдарның 11-12 харлыг 5-ки классчы уруглар, оолдары чогаалчы Сегленмей Феликс Шаажан-Хөөевичиниң  допчу-намдары-биле ынчан танышканнар.

Ук чогаалды 1970-1985 чылдарда школа программазындан казып каапкан турган. Ынчалза-даа 1986 чылда төрээн чогаал программазының тургузукчулары программаже катап киирген. Амгы үеде тыва школаларның бүгү 5-ки классчылары бо чогаалды улуг сонуургалдыг өөренип турарлар.

Дараазында 1960 чылдарның төнчүзүнге чедир, Ф. Сеглеңмей «Бузуттуг депшилге» (1954), «Кырганның сактыышкыны» (1957), «Оруктар белдиринге»  азы «Үшкү каъттан ужудуушкун» (1965), «Уран биле эзир оолдары» (1968)  деп чечен чугааларын база «Ильичиниң Тыва дугайында бодалы» (1961) деп шүлүүн «Шын» солуннуң болгаш «Улуг-Хем» чечен чогаал альманагының ээлчеглиг үндүрүлгелеринге парлаткылаан.

Ол «Чечен чугаалар» (1980)  болгаш  «Аңчы угбалышкы» (1988) деп ийи номнуң автору.

Ооң соонда барык он чыл ишти авторнуң чогаалдары чырыкче үнмээн.

1987 чылда Монгуш Буян-Бадыргы ноянның болгаш хувискаал мурнундагы үеде тыва кижиниң эртем-билиг дээш чүткүлүнүң  дугайында  «Тын дээш демисел» деп  тоожуну чогаалчы  бижээн.

Тоожунуң кол маадырлары эртем-билиг чедип алгаш, чонунга ачы-буян чедирер деп сорулга салып, амыдыралдың шаптараазыннарлыг, кадыг-берге, узун оруун шилип алган «салымныг өөренир» Шойдаң, база ооң эштери Чанзаң биле Чымба  үжелээн хуурак оолдар. Шойдаң-биле кады түреп-човап, харын-даа чамдыкта эжиниң шилип алган оруунга, күштүг күзел-соруунга, шиитпирлеп алган бодалынга чигзинип-даа чораан болза, Чанзан биле Чымба «тын дээш демиселдиң» шыңгыы шылгалдазын шыдажып эрткенин ук тоожуда бижээн.

Салым-чаяанныг чогаалчы – Тыва Арат Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Ол «ССРЭ-ниң Күш-ажылдың Кызыл Тугу» деп орденниң,  «Шылгараңгай күш-ажыл дээш В. И. Ленинниң төрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюн таварыштыр», «Күш-ажылдың хоочуну»деп медальдарның эдилекчизи.

Феликс Шаажан-Хөөевич 1990 чылдың август 19-та мөчээн. Бурунгаар көрүштүг чогаалчы тыва номчукчуларның сагыш-сеткилинге онзагай уян-хөөннүг делгем хостуг үнү-биле уттундурбас, балалбас исти арттырып каан.