Рубрика "Өг-бүле тыва кижиниң сүзүү"
Тыва Республиканың Национал архиви өгбелеривистиң өг-бүлезинге, ажы-төлүнге, төрел-дөргүлүнге, арат-чонунга хумагалыг байдалының ёзу-чаңчылдары-биле таныштырылгазы.
Чиңгис-Хаанның тургускан моол империязы буурап дүжүп сулараан соонда, чон катап мандып, ажык черлерже, хову-шөлдер, хемнер эриктеринче үнүп эгелээн. Ооң бир херечизи – Улуг-Хемниң оң талакы эриинде Баян-Кол, Ээрбек сумуларын сөөлгү үелерде сөктүп баткан араттар үндезилээн. Оларның дугайты мындыг дамчыыр чугааны каксы дыңнаан мен. Улуг-Хем байкаралары дээрге-ле бо чер чурттуг маадылар ынаар көжүп киргеш, хөй санныг хой, өшку азырап, өстүрүп байып ап, боттарын Бай-Каралар де адай бергеннер дижир.
Пии-Хем маадыларында өске барыын-мурнуу аймактардан ылгалдыг моол аялгалар-диалектилер: балдыны – сүге, хөнекти – доңгуу, согаашты – уур, шууруунну – бүлгээр дигилээни таваржыр. Оозун бодаарга моол дыл үе-чадазында салдарын база элээн халдаткан байдал бар. Оон үлегерлеттинген хөй сөстер бадыткап турар.
Ю.М. Күнжеп. Төрээн черим девискээри. Үзүндү.
Тувинский государственный университет. Администрация Пии-Хемского кожууна. – Орденоносный Пии-Хем: история, природа и люди. Орденниг Пии-Хем: төөгу, бойдус болгаш кижилер. – Редактор-составитель Д.Л. Тиинмей. - Республиканская типография. – Кызыл - 2003. – 37-38-ки арыннар.
