Шагаа байырлалы

Шагаа байырлалы

Шагаа – тываларныӊ эрги чылды аъткарып үдээри болгаш үнүп келген чаа чылды база часты уткуурунуӊ байырлалы. Шагаа дээрге «Шагныӊ чаазы» - Чаа чылдыӊ эгези азы «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган үндезин тыва сөс. Шагаа ыдыктыг байырлал болганда тускай ёзу-чурумнуг болур. Байырлалга хамаарышкан белеткел айы, бүдүү хүнү болгаш ак ай дугайында медээни белеткедивис.

1. Белеткел айы - Шагаага белеткенир үжен хонуктуӊ чымыштыг үези. 2025 чылдың Шагаазының белеткел айы февраль 1-ден март 1-ге чедир уламчылаар. Бо үеде кижи бүрүзү ак айга (Шагаа) белеткенип, аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Чыл дургузуда чыглып келген бок-сакты, хир-чамны арыглаар. Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуӊ сагыш-сеткилин, үзел-бодалдарын арыглаары база чугула. Ук айның кол утказы - белеткел болгаш кижиниӊ даштыкы база иштики арыгланыышкыны болур.

Шагааның чемин белеткээри. Чаа чылдың чемин чооглаарда ак хайындырган хой эдин, чиңге-тарааны, соктаан далганны, Шагааның чемин бистиң өгбелеривис күзүн мал-маган семис турда аайлааш, шыгжап белеткеп каар турган. Улуг хырын иштинге эътти шыгжап алыр, ону хырбача (хырмача) дээр. Шагаа бүдүүзүнде ол шыгжап алган эъдин «бузар» турган база ай чурагайы-биле 9, 19 азы 29-туң хүнүнде «сыр кагар» деп бурун езулалды кылып чорудар.

2. Бүдүү хүнү (Шагаа бүдүүзү). Ол болза эртип чыдар чылдыӊ сөөлгү хүнүн ынча дээр. Бүдүү хүнүнге чедир Шагаага улуг белеткел колдуунда доозулган болур ужурлуг. Бурун ай санаашкыны-биле бүдүү дүнезинде ай үнмес, ёзулуг-ла “аът кулаа көзүлбес” апаар. Бүдүү хүнүнде хирлиг ажыл кылбас, аажы-чаӊны холга тудар. Бүдүү кежээзинде «чүк үндүрер», «чилиг кагар» деп езулалдарны кылып чорудар болгаш тоолдажып кежээлээр.

3. Ак ай. Шагаа үнүп келген соонда март 1-ден апрель 1-ге чедир үени ак ай дээр. Ак ай дээрге-ле байырлал айы болур. Шагааны (ак ай) улуг-биче ийи саңдан эгелээр. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Саң салыр езулалды эртенги хуннуң херели аалдың коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Улуг саңны эр улуг назылыг азы лама кижи эр хиндиктиг чонну баштап алгаш, бедик, арыг черге, мурнуу чүкче углай салыр. Биче саңны аалдың кыс эззи өг эжииниң мурнунга салыр. Чуге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган.

Шак бо айда шупту улус бот-боттарынга чүгле экини, аас-кежикти болгаш кадыкшылды күзеп, чолукшуур ёзулалды кылыры-биле төрелдеринче аалдаар. Оон аңгыда тыва национал оюннарны (кажык, тевек, шыдыраа, даалы, панчык, хендирбе сый шавары, чуңгулаары дээш оон-даа өске) база ак айның дургузунда ойнаар.