Тыва хеп аймаа: тѳѳгүзү болгаш хевирлери

Тыва улустуң хеп-сыны даглыг, шынаалыг, тайга-таксыл черниң кадыг-дошкун бойдузунга, кѳшкүн амыдыралга таарыштыр кылдынган.

Тыва чоннуң хеп-сын культуразын ийи бѳлүкке чарар:

1. Мал ажыл-агыйлыг барыын тываларның хеп-сыны.
2. Иви-аңныыр ажыл-агыйлыг чѳѳн азы Тожу тываларының хеп-сыны.

Барыын тываларының хеп-сын культуразының тѳѳгүзү 4 үе-чадалыг:

I.Бурунгу кѳшкүн чоннуң хеп-сын культуразы

 (скиф үези – б.э.ч.VIII вектен III чедир база хүн-сармат үези – б.э.ч. II вектен бистиң эраның V векке чедир)

Бурунгу кѳшкүн чон ынчан-на туника (Бурунгу Римге улустуң кедип турганы бѳдүүн, алгыг кылдыр даараан хѳйлеңи) хевирлиг, мурну ажык халат ышкаш хепти кедип чорааннар. Шак ындыг хепти быжарда, пѳстүң калбаан алгаш, эгин ажыр салгаш, моюндурук орнун аяк-биле хемчээп тургаш быжар. Хепти ынчаар быжып даараары эртем материалдарында «туника хевирге быжары» деп термин-биле илереттинген. Туника хевирге быжары – мал ажыл-агыйлыг чоннарның шуптузунуң хеп быжар чуруму турган. Бистиң амгы тыва хевивистиң быжып даараар чуруму база ол бооп хевээр арткан. Шак ынчаар быжып даараан хевенек (кидистен даараан чолдак тон) Алтай девискээринде скиф үезиниң базырыындан тывылганын чижекке чугаалап болур. Ол тываларның XIX векке чедир чаъстан чаглактанып кедип чораан хевенээнге дѳмей болган. Хевенек биле кады базырыктан бүдээлге (капюшон) база тывылган. Тыва, Моолдуң девискээрлеринге хевенектерни алгыг бүдээлге бѳрттер-биле кедип чораан.

Скиф үезиниң бѳрттери (оваадай бѳрт) амгы тыва этнографияда хевээр артпышаан. Ажык ховуларга аът кырынга кедерге, таарымчалыг бо бѳрттер ХХ вектиң эгезинге чедир ажыглалдан үнмээн турган. Амгы үеде бо бѳрттерни чүгле Тываның музейинден кѳрүп болур.

Тыва херээжен улус скиф үезинде-ле чаваганы чажынга баглай бергенин ол үениң базырыктарындан тывылган борбак дѳстүг чавагалар бадыткап турар. Ол үеде кидис уктуг чымчак хѳм идиктерни кедип турганын, Алтай девискээринден тывылган ол үениң базырыктарындан эдилелдер херечилеп турар. Ол кидис уктарның хончуларын аппликация-биле чараштап, каастап каан болган.

Хуннар үезиниң базырыктарында тейи делгем кыдыгларлыг, тейин-даа, кыдыгларын-даа  ийи дең-дең кезектерден быжып, даараан бѳрттү тыпкан. Ол бѳрт маактыг, тейи шиш эвес, калбак бѳртке дѳмей болуп турар. Хуннар бѳрттерден аңгыда хавак шарыгларын шарып чорааннар. Ооң тѳѳгүзүн В.Л. Сычев биле Л.П. Сычев мынчаар бижип турар: “Бистиң эрага чндир 48-32 чылдарда, Тываның девискээрин хуннар эжелеп алган турган үеде, Тѳп Кыдатка император Юань-ди бодунуң бажының дүктериниң селбер, кылынын чажырар дээш, хаваанга шарыг шарып эгелээн. Ооң чагыргазынд кижилер шупту ону ѳттүнүп, хаваанга шарыглар шарып эгелээрге, бүдүн Кыдатка хавакка шарыг баглаар мода тыптып келген. Ол шарыгларга чоорту улай кзеектер немеп тургаш, кыдаттар бѳрт кылдыр даарап чоруй барганнар”.

II.Орайгы кѳшкүн чоннарның хеп-сын культуразы

(VI вектен – ХII векке чедир, бурунгу түрк үези)

Тываның девискээринге түрк аймактар этностуң тургустунуп сайзыраарынга улуг салдарны чедирген. Ол үеде хепке онзагай чүүлдер – алдын, мѳңгүн хээлерден кылган базыткыыштар болгаш дергилер-биле чараштап каастаан хѳм курлар, довурзак бѳрттер.

Ол курлар кижи кѳжээлерде хѳйү-биле чуруттунган, янзы-бүрү бижимел тураскаалдарда болгаш эрте-бурунгу түрк Енисей бижиинде оларның дугайында бижээн. Курларны дѳрт-булуңчук, чартык-тѳгерик, чүрек хевирлиг дергилер-биле колдуунда каастаан болур. Ол үеде дергилер чаңгыс кезектен тургустунган турган, оон XIX вектиң тѳнчүзү – XX вектиң эгезинде 2 кезектен тургустунган кылдыр (шүнчүк-биле тудуштурган-даа болур) кылып турар апарган. Тываның аймактары ол хѳм курларны Чиңгис-Хаан үезинге чедир, XIII векке чедир хѳйү-биле ажыглап, куржанып чорааннар.

Түрктер тыва оттуктарга дѳмей, хаг деп от кыпсыр үнүштүг, сагыызынныг (амулет) каптаргак деп хаптарны курунга астып чораанын ол үениң чечеглеринден тывылган материалдар бадыткап турар.

Түрктер үезинде мурну ажык, халат хевирлиг, моюндурук чок, солагай талазынче куржаныр тонну кедип чорааннар. Шак ындыг тонну 3 чүс чыл дургузунда ламалар кедип чораан деп, М. О. Сиянбиль «Традиционный тувинский костюм» деп номунда бижип турар. Кыдаттың Цин династиязы Тываның девискээрин эжелеп алган соонда, маньчжурлар тыва чонну боттарының хевин кедеринче албадапкаш, чүгле ламаларның хевин хевээр арттырган болуп турар.

Бурунгу түрк кѳжээлерде кижилерниң хевин, хѳрээнде сыя тудуп каан калбак лацканныг кылдыр база чуруп кѳргүскен. Калбак лацканныг хепти Мѳген-Бүренниң Кызыл-Хая чанындан тывылган кѳжээде тодазы-биле кѳргүскен.

 Бурунгу түрктер чолдак тоннарны болгаш узун чүвүрлерни кедип чораан дээрзин түрк үезиниң базырыындан тывылган эзер бажында чуруктар херечилеп турар. XX вектиң эгезинге чедир шак ындыг алгы чүвүрлер, чолдак тоннар тываларның мал кадарып, аңнап-меңнеп кедер ажылчын хеви чораан. Чолдак тоннарны барыын тывалар «хѳректээш», а Тожу улузу «чолдак тон» дээр турган. Ол тоннарны хой, те, иви, хѳѳрүк кежинден даараар.

Түрк хепти каастап турган чүүл – сыргалар. Алдын, мѳңгүн, хүлер кончуг уран-шевер, чараштыр сиилбээн сыргаларны эр-даа, херээжен-даа улус каасталга кылдыр ажыыглап чораан.

III. Ортаакы вектерниң хеп-сын культуразы

(XIII – XVII в.в. – моол үе-чада)

Тываның девискээрин XIII векте моолдар эжелеп алган соонда, моол аймактарның хеви, тыва хептиң ѳскерлип, хевирлеттинеринге улуг салдарлыг болган. Моолдар тонун баштай түрктер дег солагай талазынче куржаныр турганнар, а сѳѳлзүредир кыдаттарның салдары-биле оң талазынче куржаныр апарганнар. Оон аңгыда пѳс курларны ажыглап эгелээн болгаш ытпак баштыг, улдуңу кылын кадыг хѳм идиктерни, чаъстан чаглактаныр кидис, шекпен тоннарны кедип чорааннар. Шак ындыг шекпен тоннар хакастарга, алтайларга, казахтарга, киргизтерге база турган.

Тыва аймактарның эрге-дужаалдыг кижилери кыдат дүжүметтерниң хептерин база кедип турган. Чижелээрге, киш кежинден даараан куртка хевирлиг хүрмелерни кыдат хаан чамдык таварылгада бай эрге-дужаалдыг кижилерге ѳргүп, хайырлаптар турган.

 Мѳгелер онзагай хепти кедип турган. Ол хеп хончу чок содак деп ырыктааштан, чолдак, ажык хѳректиг шудак деп хѳйлеңден тургустунган. Ону элик, сыын, буур кештеринден даараар турган.

 Чон ол үеде хеп-сынын алгы-кештен, кыдат пѳс, торгулардан даарап, даштыкы кылын тоннарны додарлап кедип чораан. Улуг ѳртектиг кыдат пѳстерден хептерни чүгле бай-шыдалдыг кижилер садып кедер турган. Ол үеде улустуң бѳрттеринден оларның социал байдалы кѳстүп турган. Шыырак бай кижилер аар ѳртектиг алгы-кештен, торгу-чычыыдан даараан, мѳңгүн болгаш үнелиг даштардан шуткуп кылган чиңзелерлиг, ѳңнүг торгу хендирлерден кылган салбактарлыг, торгу маактарлыг, куш чүү-биле каастаан бѳрттерни кедип турганнар. Пѳс курлар Тывага XIII вектен эгелеп нептереп эгелээн соонда, чоорту хѳм курлар ажыглалдан үнген.

IV. Чѳѳн Азия чоннарының хеп-сын культуразы

(XVIII вектен ХХ вектиң эгезинге чедир)

 Чѳѳн Азия чоннарының хеп-сын культуразы кыдат улустуң культуразы-биле тудуш холбаалыг. XVIII вектиң ортаа үезинде, тодаргайлаарга, 1758 чылдан эгелеп, Тыва маньчжур Цин империязының эжелелинге турган. Маньчжурларның хевинде онзагай чүүл – тоннуң улуг хойнунуң үстүкү хѳрек талазында чадаландыр быжып даарааны ѳѳлеттиң бар болуп турары. Ол үеде эжелекчилер чонну боттарының хевин кедеринче албадап, кыдат костюмнуң чамдык элементилерин албан ёзузунуң кедер хеви кылдыр доктааткан. Ол чүл дээрге-ле чолдак моюндуруктуг, ѳѳлеттиг тонну, одагалыг, чиңзелиг нояннар бѳргүн, чеңи чок кандаазынны, тон кырындан кедер хүрмени болгаш кежегени эр улус албан эдилээр турган. Ынчалдыр ѳѳлеттиг тон тыва эрге-дужаалдыг кижилерниң кедер хеви апарган, чоорту бѳдүүн чоннуң хеви болуп тарай берген. Бо үеде тывылган чиңзелиг бѳрттерниң дошкалыг бѳрттер-биле ниити хевири дѳмей.

 Чѳѳн Азия чоннарының хеп-сын культуразынга ѳѳлеттиг тоннар, маньчжур шиш баштыг чиңзелиг, одагалыг бѳрттер, шиш баштыг дошкалыг бѳрттер, турум моюндуруктар, шегедектер, кандаазыннар, хүрмелер болгаш костюмнуң чамдык каасталгалары, колдуунда кыдат символиктиг демдектерниң, угулзаларның хепте ажыглаттынганы хамааржыр.

Кышкы үеде хевинге немей алгы хептерни: чулдургууштар, туткуйлар, чаактааштар, ѳгдешкилер, моюндуруктар, алгы чүвүрлерни, чымчак, кадыг хѳм идиктерни кидис уктар-биле кедип чорааннар.

Бо үе-чадада тыва костюмга чүгле маньчжур үезиниң хевиниң элементилери кирген эвес, а чамдык эрте-бурунгу хептиң кезектери хевээр арткан. Чижээ: хепти быжары – пѳстүң калбаа-биле алгаш, эгин ажыр октааш, моюндурук орнун аяк-биле хемчээш, оя кезер – бо хеп быжарының чурумун скифтер үезинден бээр, а борбак, ишти хос ѳѳктерни түрктер үезинден бээр ажыглап турар. Ѳѳктерни түрк үезинде-ле эдилеп чораанын ол үениң казымалдары херечилеп турар. А кыдаттар борбак хевирлиг тыва бѳрттерни (түрк үезиниң довурзактарын) кедип турар апарганы чүгле тывалар эвес, а кыдат чон база эрте-бурунгу түрк уктуг тыва чондан чамдык чүүлдерни үлегерлеп алган деп бадыткап турар.

2. Иви-аңныыр ажыл-агыйлыг чѳѳн азы Тожу тываларының хеп-сыны.

Чѳѳн тываларның хеп-сын культуразының эң-не эрте-бурунгу үе-чадазы (иви ажыл-агыйы чок турар үеде) – энеолит үези (б.э. чедир VIII муңдан II муң чылдар) болур. Ынчан мурну ажык, дыка бѳдүүнү-биле чаңгыс кештен – сыын азы элик кежинден быжып каан тонну, дорт уннуг, ээжек чок бышкак идикти, бүдээлге бѳрттерни, оон ыңай куш кежи болгаш куш чүүнден кылган бѳрттү кедип турганнар. Этнографтар Тожу улузунуң хевиниң тѳѳгүзүн соңгу чүк улузунуң хеви-биле үндезини чаңгыс – Енисей бассейниниң чонунуң хеп-сын культуразы кылдыр кѳрүп турар.

 Эң бурунгу хеп бѳлүүнге тунгус хѳректээш азы хѳрек каасталгазын хамаарыштырып болур. Тываларның ивижилеринде, тофаларда ол хам хеви болуп арткан.

Тожу улузунуң оңгук кежи бѳргү (ѳдүрек бажындан сывыра тырткаш, даараар) эң бурунгу бѳрттерге хамааржыр. Капор хевирлиг бѳрттерни аң-меңниң бажының кежин сывыра тырткаш, даарап кедип чорааннар. Оларның аттары кандыг дириг амытанның кежинден даараанындан хамааржыр: буур бажындан болза буур бажы бѳрт дээр, иви бажындан болза иви бажы бѳрт дээр.

 Сѳѳлзүредир Тывага манчьжур-кыдат эжелекчилерниң тергииделиниң үезинден эгелеп, чѳѳң тываларының хевиниң сайзыралы кожалары барыын тывалар-биле дѳмейлежи берген. Тожунуң бай кижилери барыын тываларның эрге-дужаалдыг кижилери-биле бир дѳмей, кыдат, моол садыгжылардан хепти садып кедип, олар дег, хеп-сынның сайзыралының агымынче кире берген турган. Ынчалза-даа олар хевиниң эрте-бурунгу шынарларын хевээр арттырып алган болгаш, боттарының иви, аң кежинден хептерин амгы үеге чедир кедип чоруурлар.

---