Кидис кылыры

Шаандан тура Азия диптиң кѳшкүн чоннары малдап чораан хоюнуң дүгүнден мыйызынга чедир чүзүн-даа арттырбайн, октавайн, шуптузун ажыглалга киирип турган. Сүдүнден ак чем аймаан кылып, эъдин хайындырып, тыртып, оон янзы-бүрү хоолулуг чемни бүдүрүп, кежинден аътка дериг-херексел ѳрүп, мыйыс-дуюндан бижек хыны, дүгүнден кидисти кылып, ѳйүп ап чорааннар.

Дүк болбаазырадып, кидис ѳери – аар күш-ажылдың бирээзи. Кидистен кылган эт-херекселдерни скиф үезинде-ле ажыглап турган деп медээлер бар. Кидис салыры чүгле тываларда эвес, а моолдарда, казахтарда, кыргыстарда, калмыктарда, буряттарда база бар. Кидистен янзы-бүрү эдилелдер кылыр: өгнүң кырыкы болгаш адаккы шывыглары, дээвиир, ширтек, дѳжек, энчек, ѳреге, уктар, бѳрттер, чонак, олбук, инчеек кылыр.

Кидис кылыры берге ажыл, хѳй күш негеттинер. Тыва чон кидис салырда, кожаларын дузалаштырар чаңчылдыг. Бир аалдың хоюнуң дүгүнден кайы-хире кидис салырыл, аңаа кайы-хире киржирил, оларны дузалаштырып алыр.

Кидистиң чуга-кылыны дүктен хамааржыр (улуг хой дүгү бе, агарлаан дүк бе, азы хураган дүгү бе).  Кидис кылырда хѳй дүк херек. Чаңгыс бичежек ширтек сырыырынга, он азы он беш хой дүгү кирер. Хойнуң беш ай тѳнчүзүнде, чаъс чагбаанда кыргаан дүгүн ажыглаар.

Алды айда, хой кыргыттынган соонда, ѳң аайы-биле ылгап каан дүктү барбаларга шыгжаар. Ак дүк, шокар дүк, кара дүк дээш ангы-аңгы болур. Чайлагже кѳжүп, шуудап алган соонда, кидис салыр ажыл эгелээр. Аалдар ээлчежип дүгүн салыр. Дүк салыпкы дег кижи бүрүзү ажылга киржир. Кагар дүктү дыдып алыр.

Дүк дыдары – берге ажыл. Дүктү чүге дыдарыл дээрге, ону кагарынга белеткеп, дүктен хараган тенни, сигенни, ѳдекти арыглаары ол.

Дүк кагарда савааш, дүк кагар хѳм херек. Савааш дээрге баш удур кезип, кадыргаш, картын хол тудар черинге арттыргаш, чонуп каан ак тал. Ол чиик хѳнү болур. 5-6 хире кижи дүктү хѳм кырынга салгаш, савааш-биле чымчадыр кагар. 1 кижиге 2 савааш турар. Олурганнар деңге кагар.

Кагар дүктү хѳмнүң ортузунга салып алыр. Хѳм кадыг болгаш дүк ыңай-бээр чылбас, эптиг болур. Хѳмнү дески черге салгаш, кыдыгларындан бичии ѳргеннер-биле быжыглап каар.

Дүк кагары – аалдарга улуг байырлал. Дүктү аяс хүнде кагар, ажыл-агый чогунгур эки хүннү лама-башкылардан айтырып, азы сан-чурагай календарындан кѳрүп алыр. Дүк кактырар ѳг аъш-чемин белеткеп алыр, дузалажып келген чонга ирт азы серге дѳгерип бээр. Улусту дыштандырып, шайладып ап турар, ол үеде олар аразында чугаалажып, хѳѳрежип, дараазында кайы ѳгнүң дүгүн кагарын дугуржур. Дүктү хап алгаш, чайлагга кидис салырынга белеткенир.

Дүк каккан черге чугаалаар йѳрээлдер:

Улуг үүле бүдүнгүр болзун!

Улуг улус аваангыр болзун!

Уруг-дарыг чүреккир болзун!

Улдаан савааш сыңмас болзун!

Чаткан дүктү савап кагарга,

Сарыг аскыр саары дег болзун!

Хөмге дүктү күжеп кагарга,

Кѳге-буга хѳѳмейи дег болзун!

Кааң хүн хүннээр болзун!

Кылган үүле бүдүнгүр болзун!

Савааш бажы чарылбазын,

Сагыш-сеткил сергек болзун!

Кидис салып турда, ооң кандыг болганынга хамаарыштыр тыва чоннуң чуртталга дугайында сүзүктүг бодалдары бар. Чаа салган кидис шынарлыг болза, ол ѳгнүң ээлери болгаш ха-дуңмалары онча-менди чурттаар, кадык-шыырак болур, бир эвес кидис ойбак, дески эвес болур болза, ол ѳгңүң амыдыралы хирелиг, чаш уруг-дарыг сылданып болур дижир.

Кидис салыр чадыгны эге кидис дээр. Хоюдур савааштаан чаа дүктү салыр дѳжээн шилип алыры дыка ужурлуг. Бир болза эрткен чылгы кидис ачылап аар. Кидис ачылап аар ѳгнү азы кижини кѳѳр. Хѳй уруг-дарыглыг, мал-маганныг, топтуг-томаанныг улустан эге кидисти ачылап аарга, улам эки. Эге кидисти салырда, аалдың улуг назылыг херээжен кижизи кидис шынары эки болзун дээн йѳрээл-биле оргу черге чадар. Амгы үеде эге кидис кылдыр брезент азы ѳске-даа кылын чадыгларны ажыглап турар.

Дүктү салыры. Чайлаглаан соонда, сес айда хойну агарлаар. Агар чокта, кидис кирбес. Кидис салыр херээжен улус барбаларда дүктү ангылай салыптар, азы дашкаар талазынга ак дүктү салыр, ишкээр талазынга кандыг-даа дүктү салып болур. Кол-ла чүве дески болуру. Эге кидистиң кырынга ийи каът кылдыр дүктү салган соонда, чылбай суг-биле шаптап кириптер.

Салган дүктү дүрери. Эге кидистиң бир ужунга дүктү чедир салбаан чери турар, ол-ла кыдыынгап ѳзек ыяшты салыр. 4-5 хире кижи ѳзек ыяшты чаа салган дүктүң ѳске кыдыынга чедир дүрүптер. Ѳзекке дүрүпкен дүктүң уштарындан эгелеп, чиңге чеп-биле ораай шарыптар азы чарылбазын дээш даараптар. Ыяштың уштарында чеп азы дүк сѳѳртүр аргамчы турар, ону дүк сѳѳртүр шары азы аът мунган кижиге тутсуптар. Ол кижи дески дазыр шѳлге ынай-бээр чортуп-ла турар. Амгы үеде ийи кижи туруп алгаш, бот-боттарынче аай-дедир чууктап тырттыжар. Ѳзекти чазып кѳѳрге, арай элек хире болза, чылбай суг-биле шаптагылааш, база катап сѳѳрттүрер. Сѳѳрткен дүк болу бээрге, хол-биле нугуур ажыл эгелээр.

Чаш  кидисти ѳери. Сѳѳрткен кидисти ѳзектен адыргаш, арыг кидис азы шывыг, шекпен кырынга салгаш, кончуг камныг дүрүпкеш, чууктап ѳер. 5 азы 8 хире кижи хончуларын даап алгаш, дискек караанга дээп турар кылдыр ѳер. Аңдара каап тургаш, бирде бир ужундан, бирде ѳске ужундан дүргектеп тургаш, киир ѳер. Ѳйген кидисти салгынныг черге халаңнадыр азыптар.

Дүк дою. Кидисти кургады азып каан түңнелинде үүле бүдүрген кижилерге бараалгаткан дүк дою эгелээр. Баштай изиг сүттүг шайны кудар. Аъш-чемни делгеп салыр. Ѳремелиг чиңге-тараа, саржаглыг далган, дүлген эът, боова-боорзак, манчы-хуужур дээш хүндүткелдиг чемнерин салыр. Белеткеп алганы араганы азы хымысты бир дашкага куткаш, улуг назылыг кижиден эгелеп, хүн аайы-биле сунар. Эге кидис салган кижиге дѳгерген хойнуң ужазын салыр. Дүк сѳѳрткен кижиге хойнуң мойнун салыр.

Дүк дою дээрге хой дүгүнден, ѳшкү чѳѳгүнден кидисти канчаар кылып алырын кѳргүскен болгаш кожа-хелбээ чурттап чораан кижилерниң бот-боттарынга дузалажыр чаагай чаңчылы.

Монгуш Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номунда  бижээни, кидис салган черге кожа-хелбээ аалдардан аныяк оолдар-даа, кыстар-даа кээп болур. Ѳгнүң херээжен ээзи хеймер уруунуң келир үезин, ону ѳглеп каарын бодап, келген аныяктар аразындан аныяк оолду чарашсынып, күдээ кылып аарының бир таарымчалыг үезин кончуг эптиг ажыглап, ишти-хѳңнүн йѳрээл сѳстер-биле илередир:

Тос Таңдым, ѳршээ,

Тос дээрим ѳршээ!

Долу чаашкын дүшпес болзун!

Довурак-доозун бурулавас болзун!

Салган дүк салдынгыр болзун!

Шаптаан суг сиңнигер болзун!

Узун ѳзек чылгыр болзун!

Үттүг-ыяш чирилбес болзун!

Шараан шарыы чештинмес болзун!

Шары мунган оол ырлап чорзун!

Сѳѳртүрге, сѳѳрттүнгүр болзун!

Ѳерге, ѳйдүнгүр болзун!

Дээрден дүшкен долу кайтыгар болзун!

Демир тевене дыынмас болзун!

Туда кааптарга, торгу дег болзун!

Хеймер кызым ѳглээримде,

Кидизим дыдыраш болзун!

Кидистен кылчып бер, оол,

Күдээ кылып алыр мен!

---