Тыва тоолдуң кижизидикчи ролю чүдел?

Уруглар кижизидилгезинге тыва тоолдар шаандан тура улуг рольду ойнап чораан. Тоолдардан уруглар делегейни, оларның амыдыралында хүрээлелди, дыка хөй чүүлдерни боттарынга ажыдып билип алыр; тоол маадырларының эки болгаш багай аажы-чаңын көргүскенинден, уруглар чүнү кылыптарга экил, чүнү кылыптарга багайыл, кымны өттүнүп болурул, кымга дөмей болбас болза экил деп чүвени билип алыр. Шаанда тоолчулар азы ада-ие уругларынга тоолду хар-назызының аайы-биле ыдып берип чораан. Чижээ, бичии ажы-төлге көгүдүглүг тоолдарны, тывызыктаан тоолдарны, дириг амытаннар дугайында тоолдарны, дистинчек тоолдарны, угаадыглыг тоолдарны; элээди база улуг уругларга хуулгаазынныг тоолдарны, овуузуннуг тоолдарны, мөгелиг тоолдарны, маадырлыг тоолдарны ыдып берип чораан. Тыва тоолдуң идейлиг утказында чоннуң чөптүг чорук дээш демисели, этиктиг, эстетиктиг идеалдары илереттинген. Акы-дуңмалышкы эп-сеткил, бойдуска хайыралыг болуру, мал-маганга, ажы-төлге, төрээн черинге ынак болуру, ону камгалаары дээн чижектиг чоннуң демократтыг үзел-бодалдары тоолдуң кол идейлиг утказы болур. Тыва тоолдуң национал онзагай шынары мифологтуг база овуузуннуг овур-хевирлер, бурунгу ёзу-чаңчылдар болгаш өске-даа мотивтерде эң-не бурунгу хевирлери-биле илереттинген бооп турар. Тоолдар чоннуң материалдыг амыдыралын көрүнчүктелдирген, сагыш-сеткил культуразынының өзээ болганда, кижилерниң чырыткылыг келир үеге бүзүрелин хуулгаазын азы амыдыралчы аргалар-биле илереткен болгаш, ажы-төлдүң база улуг-даа улустуң ынак чогаалдары апарган. Оларда тыва амыдыралдың төөгүлүг болгаш этнографтыг билиглери делгереңгейи-биле илереттинген. Амгы үениң уран чүүлүнде, национал байырлалдарында, ёзу-чаңчылдарында, улусчу оюннарында, эдилелдеринде ажыглап турар билиглерниң чиңгинезин, тоол сөзүглелдеринде уран-чечен чурумалдар-биле амгы амыдыралды шүүштүрүп тургаш, шынзыдып болур. Чижээлээрге, уруглар кижизидилгезинге дыка ажыктыг, амыдыралывыста ам-даа ажыглап турарывыс дыка хөй чүүлдерни өөредип болур: өг тыва тоолда, куда-дой тыва тоолда, хүреш тыва тоолда, аът тыва тоолда, баг адары тыва тоолда, шыдыраа тыва тоолда, хөөмей-сыгыт тыва тоолда дээш оон-даа өске. Тайбың сеткилди илереткен ёзу-чаңчылдарны тоолдарда, чижээ, мынчаар көргүскен: эр кижиниң эдилели бижекке бурунгу улустуң хамаарылгазы ыдыктыг, тоолда ону адаары безин онзагай – «кажан-даа дириг чүвеже углап көрбээн сарыг сыптыг кестик»; тоолда маадырлар өгже кирерде, тайбың сеткил-биле келгенин илередип, бижээн курундан уштуп азып алыр чаңчылдыг…дээш оон-даа өске. Бурунгу кижилерниң бойдуска хамаарылгазын, аңаа хумагалыын, ооң кежиин өйлеп алырын, бодун бойдустуң төлү кылдыр көөрүн тоолда кирген дараазында сагылга-хоруглар илередип турар: «өл ыяш кеспес», «ыяш кезерде, тараа чажар», «суг бажы хирлендирбес», «чаш төлдүг аң атпас» д.о.ө. Тыва тоолду ажы-төлге сонуургадыр, номчуп бээр, номчудар, чурудар, ойнадыр талазы-биле өг-бүле кижизидилгези, ылаңгыя ие кижиниң ролю дыка улуг! Тоол биле дылдың тудуш харылзаазын А. Даржай дыка чечен илереткен. «… Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр…» дээн одуругларның утказында дылы бар чон кажан-даа өлбес деп бодал, ханы утка ында сиңген. Алган дөзү: Самдан З.Б. Өгбелерниң ыдык чагыы (Тыва тоол болгаш кижизидилге).

---