Эрзин кожуннуң Кыргыс Сорукту аттыг культура бажыңы

1948-50 чылдарда Эрзин кожуунга колхозтар тургустунуп эгелээн. Ол үеге чедир көшкүн амыдыралдыг малчыннар тарамык кылдыр чурттап чораан. Ындыг чонну культура-массалыг ажылче хаара тудары берге турган. Ол үеде кожуун төвүнүң чурттакчылары кино көөрде, ойнап-хөглээрде, хуралдаарда Сарыг-Булуң (амгы Эрзин) суурга үлегерлиг «Аксар кожаазы» деп черге (амгы үеде Найырал кудумчузу) чыглыр чораан. Эң-не идепкейлиг танцы-самга сундулуглар Дамчанов Данил, Дирчин Зайсов, Кезегет Мижит, Аракчаа Алексей, Дупчур Бригад, Мижит-оол Иргит, Карий Чагар-оол, Дембирел Фаина, Калин Зоя дээш оон-даа өскелер турганын Күрүне шаңналының лауреады, Улустуң чурукчузу, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Дүпчүр Бригад Санчиевичиниң сактыышкыннарында бижээн.
Ол чылдарда кожууннуң культура амыдыралы үениң аайы-биле дыка сайзырап турганын, баштайгы пластинкага үнүн бижиткен хөөмейжилерниң аразында ийи эрзинчилер бар болганы бадыткап турар. Олар дээрге Кыргыс Сорукту болгаш Иргит Шоюң. Кыргыс Соруктунуң салгалдары хөй: Баяндай Дембирел, Демир-оол Николай, Сандак Хүлер-оол, Марзи Оолак, Данмаа Александр, Чүдекпеннер дээш оон-даа өскелер.
1947 чылда Эрзин (ол үеде Сарыг-Булуң) суурга чаа клуб ажыттынган. Клубтуң тудуун удуртуп, ооң чогаадыкчы ажыл-херээн чорудары-биле Эренчин Василий Лудупович томуйлаткан. Чаа клуб ажыттынарга областың культура эргелели (амгы үеде культура яамызы) аңаа долу комплектилиг орус улустуң оркестириниң хөгжүм херекселдерин берген. Контрабасты чон көрүп кааш, «бо турган кижиден-даа улуг дошпулуурну канчап алгаш ойнаар боор чуве ирги?» дижип турган. Аңаа ойнаардан туржук, ону караа-биле көрген кижи кожуунда тывылбаан. Ону билир чаңгыс кижи ынчан чаа-ла Сарыг-Булуң (Эрзин) 7 чыл школазының математика башкызы «Кавказты хостааны дээш» медальдың эдилекчизи, чурттуң төп областарының бирээзинден келген уран чүүлге сонуургалдыг Федор Линдаев болган. Хөгжүмге ойнаптар өөреникчилер чыып, өөредип, чаа ажыттынган культура бажыңынга хөй үннерлиг оркестрниң күүселдезин ынчан ол чаңгыландырган.
1958 чылда Эрзин кожууннуң культуразының хөгжулдезинге бот тывынгыр аныяк-өскен деңнеп четпес үлүг-хуузун киириштирип, республика, край, область көрүлдезинге киржип, кожууннуң, республиканың адын көдүрүп, камгалап эгелээннер. Москва хоорайга 1958 чылда аныяктарның 6-гы Бүгү делегей фестивалынга Эрзинниң культура бажыңында «Ээлдек шыңгырааш» танцы бөлгүмү киришкеш, лауреаттар болганнар. Киржикчилериниң аразынга Яндаа Светлана Кыргысовна болгаш Дембирел Фаина Алексеевна турган.
А он чыл эрткенде Яндаа Алефтина, Комбу Алдын-кыс, Чамзырын Светлана, Мон Наталья, Сарыгбан Зоя база-ла чедиишкинниг болган.
Кожууннуң культура бажыңынга 1968 чылда улусчу театр тургустунган. Баштайгы режиссеру Чагар-оол Карий, чурукчузу Каадыр-оол Балаа. Виктор Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизин бир дугаар тургускан. Ынчан ооң ойнакчыларынга Дамчанов Данил, Шойжун Клара, Карий Чагар-оол, Минчээ Ширин-оол, Чамзырын Клава, Дудуп Раиса, Самдан Маадыр-оол, Даваадор Светлана, Дембирел Фаина, Дембирел Шулуу, Хураган-оол Максим турганнар.
Ол үеде республиканың, кожууннуң көрүкчүлериниң сонуургалын чаалап ап, шиизи-биле Тываны эргий кезээннер. 1970 чылда улусчу театрның режиссеру Д. Дамчанов К-Э. Кудажының «Долуманың хуулгазыны» деп шиизи-биле Эрзин, Тестиң суурларын кезээн. 1972 чылда чаа төп культура бажыңы декабрь айда ажыттынган. Бирги директору кылдыр Седипкова Тамара ажылдаан. Ынчан культура одаа амгы төп библиотека турар бажыңга турган. Тамара Сарыг-ооловна кандыг-даа ажылга дуржулгалыг болгаш, одаар ыяш-даштан эгелээш, чаа тудуп дооскан клубта немей чедир кылыр ажылдарны башкарып, оран-саваны эки, арыг-силиг тургузуп келгениниң түңнелинде клуб эки ажылдыг диртип турган.
Чаа клуб ажыттынган турда, культура яамызы автоклубту белекке берген.
Мария Сотпа «Хүлүмзүрүг» деп агитбригаданы удуртуп, ооң кежигүннери Чывырал Мая, Шойжун Клара, Дондук Хуушаан, Сотпа Самед, Чооду Киров, Балаа Каадыр-оол, Балдан Таня биле Роза угбашкылар, Дудуп Раиса олар-биле сиген бригадаларынга, малчыннарга үнүүшкүннүг концерттерни неделяның ийи хүнүнде көргүзүп эгелээн. Ынчан агитбригадага тускай специалист азы удуртукчу турбаан. Чогаадыкчы бөлүүнге композитор Саая Бюрбээ, өөнүң ишти Роза Туматовна, ооң дуңмазы Татьяна олар дузазын көргүзүп чораан. 1973 чылда республиканың 16 кожууннарының агитбригадалар көрүлдезинге «Хүлүмзүрүг» бөлүү тиилээш, Ангарск хоорайга киржир эргени чаалап алган. Аңаа Сибирь болгаш ыраккы Чөөн чүк зоназының агитация уран чүүл коллективтериниң көрүлдезинге эрзинчилер лауреат атка төлептиг болган. Агитбригаданың киржикчилери Маадыр-оол Виктор, Сагаан Ак-кыс (ыраажылар), Данзырын Кудер-оол, Чывырал Белчээ (каткы-хөг көргүзүкчүлери), Баяндай Дембирел (хөөмейжи), Суван-оол Светлана, Маскыр Наталья, Соян Розалия (самчылар) турганнар.
1976 чылда республика фестивалынга чогаадыкчы бөлүк «Чыжыргана» деп танцыны күүсеткеш, шаңнал алган. Ол бөлүкке Кежиктиг Демир-оол, Нынмыр Эртине, Болаа Татьяна, Мон Наталья, Маскыр Наталья, Яндаа Алефтина, Суваан-оол Ира олар танцылап турган. «Чыжыргана» деп танцыны районнуң күүсекчи комитединиң даргазы Тыртык-Кара Наталья Борисовна тургускан. 1987 чылда Улан-Удэ хоорайга Сибирь зоназының улусчу театрлар көрүлдезинге Д. Дылгыровтуң «Чужое горе» деп шиизин көргүскеш, дипломант атка төлептиг болган. Чогаадыкчы бөлүкке ынчан режиссер Ооржак Николай, чурукчу, хөгжүм каастакчызы Дупчур Бригад, ойнакчылар Дамба Ондар (Палдан), Монгуш Валентина (Гая), Чыргал-оол Доржу (Эрнест), Кыр Андрина (Пато уруу), Ооржак Николай (Сержуня), Лодун Любовь (Дарима), Шойжун Клара (Сержуня), Согаа Борис (Лама), Серенен Севил, Самыя Владимир ойнап турганнар.
Он беш чыл эрткенде театр Улан-Удэ хоорайга фестивальга киришкен. Культура бажыңының директору Баанай Маргарита Ондаровна, культура килдизиниң эргелекчизи Шойдун Мария Сергеевна, улуг бухгалтери Нурзет Саара Алексеевна олар өй-шаанда акша-биле хандырып, идик-хевин даарадып, киржикчилерни ыракче чоргузарынга материалдыг деткимчени көргүзүп турган.
1998 чылда Бүгү делегейниң хөөмей шуулганының көрүлдези Эрзин клувунга болуп турар үеде сураглыг каргыраажы, хөөмейжи Кыргыс Соруктунуң адын культура одаанга тывыскан.
Аңгы-аңгы чылдарда клубту удуртуп чораан директорларга Эренчин В.Д., Онермаа А.Д., Дарма В.К., Чыргал-оол Д.Л., Ондар Т.Д., Доюндуп Ч.Б., Комбу А.Ч., Орус-оол О.М., Яндаа А.К., Шойжун К.М., Сандый И.Д., Назын В.К., Баанай М.О., Назын В.Б., Комбу С.Б., Хертек Д.К., Натсак Р.К., Аракчаа Н.С., Яндаа О.К., Лойгу Б.А., Шимит-Хоо Д.А. хамааржыр.
2000 чылдардан амгы үеге чедир культура бажыңында ниитизи-биле 18 кижи ажылдап турар. Клубта хаара туттунуп турар бөлгүмнер: танцы бөлүү «Өлчей-Кежик», «Экстрим», ыры-хөгжүм ансамбли «Курай», уругларга чурулга бөлгүмү «Волшебная палитра», херээжен улустуң клуву «Взгляд», хоочуннар клуву «Идегел», теннис, ыры бөлгүмнери, уругларга сонуургал клуву «Сайзырал» дээш оон-даа өске.
Бөлгүмнерниң аразындан Россия база республика чергелиг көрүлделерниң шаңналдарының эдилекчилери - Тываның «Улустуң уран чогаадылгазының коллективи» деп бедик аттарның эдилекчилери «Өлчей-Кежик» танцы коллективи болгаш фольклор бөлүү «Эзир-Уя» көскү черни ээлеп турарлар.
- Виктория Ооржак (Аймаа), Урана Намгай-оол, Республиканың улусчу чогаадылга болгаш дыштанылга төвү