Тыва дылда 170 чыл бурунгаар бижиттинген чогаал

Үе дүпте-даа бижиттинген болза, бодунуң ханы утка-шынарының ачызында үнезин чидирбейн чоруур чогаалдар турар. Оларның бирээзинге Иван Сергеевич Тургеневтиң «Муму» деп чечен чугаазын сактып болур. 1852 ч. апрель-май айларында, барык 170 чыл бурунгаар бижиттинген, бо чогаал каш янзы дылдарда парлаттынып, үе бүрүзүнүң аайы-биле бир-ле солун бодалдарны оттуруп кээр.

Иван Сергеевич бо чогаалын хоругдалга олурган үезинде бижип алгаш, хөй шаптараазыннарны эрттип тургаш, чүгле 2 чыл эрткенде чырыкче үндүрүп алыр аргалыг болган. Чогаал бай ызыгууртаннарның тараачыннарны боттарының туразы-биле аажылап, кулданып турар үезин көргүзүп каан дээш, эрге-дужаал эдилекчилеринге таарымча чок деп санаттырып турган. Тургеневтиң бо чогаалы чырыкче үнүп келген соонда, 1858 ч. венгр,1878 ч. хорват болгаш оон-даа өске дылдарже дораан очулдуртунуп эгелээн.

Кызылга 1944 ч. О. Дагбаның очулгазы-биле тыва дылга баштай «Муму» тускай ном кылдыр 1000 экз. тиражтыг чырыкче үнген. Латин алфавит соонда, тыва дылга орус графика ёзугаар парлаттынып эгелээн чечен чогаал номнарының бирээзи болур бо номну С. А. Сарыг-оол редакторлаан, М. Идам-Сүрүң техниктиг ажылдарын кылган.

Ол чылдарда ном бүрүзү тускай хыналдалыг турган болгаш КНЧХТ (Күрүнениң ном, чогаал хынакчызының) цензорнуң айтып кааны-биле (Т) 326 дугаарлыг кылдыр парлаттынган. Сөөлүнде 1953 ч. Кызылга И. С. Тургеневтиң «Ыраажылар» деп ат-биле тускай үнген чыындызында (редактору Ю. Л. Аранчын) «Мумуну» Ю. Л. Аранчынның очулгазы-биле ол чыындыже киирип, парлаан. Чогаалда Герасимниң муңгаралын, оожум, топтуг өөрүшкүзүн, хомудалын арын-шырайында канчаар чуруттунуп кээрин уран сөстүң күжү-биле каракка чайгаар көстүп кээр кылдыр бижээни бүзүренчиг.

Иван Сергеевичиниң бо чогаалында бөдүүн көдээ ишчилерниң, тараачын аңгының арыг сеткилдиин, ажылгыр-кежээзин, кээргечел байдалын, дириг амытаннарга ынак чоруун Герасимниң овур-хевирин дамчыштыр көргүзүп кааны билдингир. Мумудан анчыгзынып, ону ырадып кааптарын негээн турамык кожай кадайның дужаалының соонда, Герасим шайлаар черге келгеш, ыдын сөөлгү катап чемгерип орарын О. Дагбаның очулгазы-биле номчуурга мындыг: «Герасим эъттиг мүн салгаш, холдарын стол кырынга даянгаш, олуруп алган. Муму ооң столунун чанынга туруп алган, бодунуң томаанныг, угаанныг каракчыгаштары-биле көрүп каап турган. Шайлаар черниң ажылчыны Герасимге мүн эккеп бээрге, ол мүнүнче хлебти чууруп-чууруп, эъдин бичеледир доорааш, таваан шала кырынга тургузуп каарга, Муму амзап каап, чемге дээр-дегбес кыннып каап турган аразында, Герасим ыдынче үр-ле көрүп олурган: оон хенертен ооң карактарындан ийи улуг борбак чаштар көстүп келгеш, бирээзи ыттың кадыр хавакчыгажының кырынга, бирээзи тавакта мүнге кээп дүшкен. Герасим холу-биле арнын дуглап алган …».

«Хөөкүй Мумуну сугже октапкаш, Герасим бажыңга чедип келгеш, бок-сак херекселдерин дүргени кончуг чыып алгаш, эрги тулупка суккаш, аскын боггаш, ооргазынга чүктепкеш өскен-төрээн черинче хая-даа көрүнмейн, ийи хонук кылаштап чорааш, чедип кээр».

Ол чылдардан эгелеп чечен чогаал номнарының тыва дылче очулгазынга боттарының кайгамчык улуг үүлезин тыва эртемденнер киирип турган дээрзин библиография бадыткап турар.

Боттарының дыл, төөгү, чогаал-биле холбашкан шинчилел ажылдарын кылбышаан, Ленинград университединиң доозукчулары 20-30 хар үези Ю. Л. Аранчын, М. Б. Кенин-Лопсан, А. К. Делгер-оол, А. К. Калзан, Д. А. Монгуш, Ш. Ч. Сат 1950-60 чылдарда дыка хөй улуг хемчээлдиг чечен чогаал номнарын очулдуруп, четтигип турганы амгы аныяктарга кайгамчык үлегер-чижек болгаш шинчилээр үези келген тема.

---