Өгбелерге тураскаадыг. «Кижи өлүр, алдар өлбес». Үлегер сөс.

Бо 2023 чылда алдан-маадырларның тура халыышкынның 140 чыл ою бооп турар.

XIX вектиң 70-80 чылдарында тыва араттар манчы хаанга, моол, тыва феодалдарга базындырып, үптедип, ядаралдың караңгы бүдүүлүк чок чоруктуң качыгдал-човалаңын көрүп чораан.

Ядыы база куруг калган араттарның эрес-кашпагай дидим эрлер ылгалып, дарлакчылар-биле тура тутчуп чоруур, базындырган ядыы кижилерге эпти-биле болчу бээр апарган. Оларны «кайгалдар» деп адаар, а кожа-хелбээ Моолга боттарының кайгалдарын «Сайн эр» (эки эр) деп адаар турган. Алдан дургуннуң демиселиниң оранчок мурнунда-ла шак ындыг эрлер кайы-даа кожуунда ылгалып илерей берген.

1879-1881 чылдарда дургун-кайгалдарның саны көвүдеп бар чыткан, чүге дизе феодал тургузуг боду-ла албаты араттарны хоозуралга таварыштырып турган. Дургуннар кайда-даа бар апарган, харын-даа бөлүглежип алгаш демисежир аргазын чайгаар тып алганнар.
Ындыгларга Донгактардан Амыгылаң, Шожапай, Кара-Салдардан Омаашпай, Кууларлардан Дары-Хөө, Оттукай, Монгуштардан Кара-Дажыпай, Көк-Самбажык, Садыяажык, Севеңдей, Ондарлардан Араажы, Каткыжывай, Лоодайчап, Шырбаң-Самбажык, Ооржактардан Амыгылаң, Бапыйжык, Кожагар-Комбулдай, Ожук-Каккан, Сембилдей, Сарыгларлардан Доржапай, Дыртык-оол, Көк-Лама, Ойдупай, Түлүштерден Намзырай, Номзураң, Хертектерден Дазаңмай, Сенди, Сорукпай, Ховалыглардан Дажыма Дартый, Кадатчы, Узун-Белек, Хомушкулардан Лопсаң база өскелер-даа хамааржыр.

Тыва нояннарның моол дылда документилеринде үстүнде адаан араттарны шуут-ла «оор дургуннар» деп айтып турар.

---