Чонар-даш уран-чүүлүнде аъттың овур-хевири

Үе-дүптен тура-ла аъттың овур- хевири уран-чүүлдуң кижилериниң сонуургал – кичээнгейин хаара тудуп, кайгадып келген. Уран –чүүлде аът малдың чаражын, дериг-каасталгазын, өң чүзүнүн, уксаазын, маадырын янзы-бүрү өңнерниң дузазы-биле чураан чуруктардан, а чогаалчыларның, шүлүкчүлерниң бийиринден үнген чечен сөстүң дузазы-биле аътты мөңгежидип бижээн чогаалдар кайы көвей. А тоолдарда маадырның, эн чоок өңнүү, сүме кадар эжи- ооң аъды, «Даш- Хүрең аъттыг Танаа- Херел», «Арзылаң- Кара аъттыг Чечен- Кара, «Алдай- Буучу» деп тоолда Хан – Буудайның Хан- Шилги аъды дээш оон-даа өске чоннарның тоолдарындан көрүп болур бис. Скульпторларнын, ус-шеверлерниң янзы-бүрү үнелиг даштардан, өңнүг металлдардан аът малдың овур-хевирин боттарының чогаадыкчы бодалын, көрүжүн көргүскен онзагай чараш кылдыр сиилбиттинген ажылдар бар. Аът дээрге тыва эр кижиниң сүр күжү, сүлде сүүзү, хей-аъды. Тывада ниитизи-биле алдан алды хире чонар- даштан чазап чоруур, чораан Россияның болгаш Тыва Республиканың уран-чүүлүнүң, культуразының алдарлыг ажылакчылары деп хүндүлүг аттарның эдилекчилери, Россияның чурукчулар эвилелиниң кежигүннери, ындындан салым -чаяанныг даш чонукчулар бар. Даш чонукчу кижиниӊ холунуӊ үжүү өскелерден ылгалдыг, тускай болурун чаңгыс аъттыӊ овур–хевирин аӊгы- аӊгы ус-шеверлерниң сиилбээнинден көруп болур бис. Национал музейниң ус- шевер уран- чүүл шыгжамырында болгаш тускай тематиктиг делгелге залдарында утка шыннары-биле, кылган материалы-биле –даа, хемчег тургузуу-биле-даа, шимелдези-биле –даа, чер чурттуң, үе аайы-биле чаңгыс овур-хевирлерден эгелээш тускай сюжет композициялыг чүс тозан хире аът малга хамаарышкан чүгле чонар –даштан чазаттынган ажылдар бар.

Үш аңгы автор, үш аңгы чогаадыкчы бодал, үш аңгы аъттың овур-хевирлери. «Демисел», 2017 чылда Тарас Монгуштуң кара даштан сиилбиттинген ажылы. Кара өң тыва чоннуң делегей көрүүшкүнү-биле алырга, тывызыксыг, сүр күштүң, санап четпес байлакшылдың демдээн көргүзүп чоруур өңнерниң бирээзи. Даш чонукчуларның демдеглеп турары –биле алырга даш кургаг, нарын, тоглаачал оон кылдынган ажылдар хемчээли-биле шала улуг, мөчек, аар болур. Тыва уксаалыг ийи аскыр, артыккы буттарында туруп алган, кайы-кайызынга дүжүп бербейн сегиржип алган үезин автор бо «Демисел» деп ажылында кайгамчык чараш кылдыр көргүскен. Кара аът бора аътты ызырып турар, аъттарның чел, кудуруктарын дүккүрүн, элбээн автор узун- узун шыйыглар-биле каастап бадыткаан. Бора аът болу бээр кылдыр автор кандыг арганы ажылгааны, авторнуң чажыды. «Чылгычы», 1987 чылда Х. Б. Донгактың чазаан ажылы. Чылгы малды анаа эвес кижи азыраар, өстүрер, муннар деп чүүлдү эрес- кашпагай аът мунукчузу оолдуң овур-хевири-биле көргүскен. Автор чылгычы оолдуң кежегезин, ча согуннун, согун хавында угулзазын, бир-ле аътты аргамчылап чыдарын, аъттың чүген, суглуун, куу чонар-дашта тода, хоюглап тургаш тоолзуг чараш кылдыр чазаан. Хеймер-оол Байдосович Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, скульптор, даш-чонукчузу, чурукчу. Бо чылын авторнуң юбилейлиг чылы. Удавас авторның ажылдарынга хамаарыштыр онзагай, тывызыксыг, өске делгелгелеринден ылгалыдыг, бир тускай делгелгени музейниң ажылдакчылары белеткеп турар. Аъттың маңының бир хевири челип чоруур аныяк аътты А. В. Кагай-оолдуң 2013 чылда сиилбээн «Чарыштың тиилекчизи» деп ажылындан көрүп болур бис. Автор чонар –даштың куу-сарымзык өңүн шилип, аъттың чел, кудуруун, майыктарын, саксагайын уран чараш хээ шыйыглар-биле сиилбээн. Бо үш даш-чонукчуларының ажылдары бот-боттарындан ылгалдыг, ынчалза-даа оларны чаңгыс аайлаштырып, мөөңнештирип турар чүүлү дээрге-ле аътка тыва чоннуң тускай хамаарылгазын, аътка ынакшылын көргүзүп турар.

Д.Д. Бурбужеп, методист отдела культуры, искусства, религии и краеведения НМ РТ

---