Скиф херээжен каасталгалар

Тываныӊ девискээринден бистиӊ эрага чедир IX-III вектерниӊ скиф базырыктарындан херээжен каасталгалар болгаш эдилелдер хөйү-биле тывылган. Оларныӊ иштинде алдын, янтарь, коралл, бирюза (оюу), ак паста шуру-чинчилер, билектээш, сыргалар, моюнга кедер алдын каасталгалар, алдын тудалыг ыяш дыргак, идик-хеп, бөрттер каасталгалары дээш оон-даа өске. Yнелиг даштардан чинчилерни бараан солчулгазы, удур-дедир садыглажыышкын-биле өске чурттардан Тываныӊ девискээринче эккеп, киирип турган. А алдын каасталгаларны ус-шевер дарганнар чагыг ёзугаар кылып-бүдүрүп турганнар. Ол үениӊ уран-чүүлүнде «аӊ» стили кол черни ээлеп турган болгаш, каасталгаларда ыдыктыг дириг амытаннырныӊ, куштарныӊ овур-хевирлерин эскерип болур: те-чуӊмалар, хойлар, аъттар, сыыннар, ирбиштер, черлик-хаваннар, даъс куштар, эзирлер дээш оон-даа өске. Моон алгаш көөрге, херээжен чон шаг-шаандан тура-ла каасталгаларны, үнелиг даштарны кедип, чараш чүүлге сонуургалдыг чорааны илдеӊ. Каасталгаларныӊ бир онза шынары камгалалдар болуру. Аарыг-аржыктан, өлүм-чидиригден камгаланыры-биле бурунгу кижилер үнелиг даштардан, сөөктен болгаш бичии туӊнардан (каури) камгалалдарны кедер чораан. Чижээ, бичии туӊнарныӊ төөгүзу, оларныӊ ажыглалы солун. Төөгү материалдарындан алырга, оларны чылыг чурттардан садыглажыышкын, бараан солчулгазы –биле эккеп турган. Индий океанныӊ эриктеринден безин эккеп турганы билдингир. Бичии туӊнар камгалалдар, каасталгалар болурундан аӊгыда, оларны акша кылдыр ажыглап турганы илерээн. Музейниӊ «алдын» залында, Тываныӊ скиф үезиниӊ билдингир базырыы Аржаан 2-ден кадынныӊ болгаш ооӊ чоок херээжен улузунуӊ каасталгалары онза чараш кылдыр кылдынган. Кадынныӊ алдын дээрбек сыргазы улуг хемчээлдиг, өске каасталгалардан онзаланып ылгалып турар. Ында бичии алдын чинчилерни дески чараш угулзалай чыпшырган, 12 илчирбени кошкан. Сырганыӊ ниити деӊзизи 36,10 гр. Кадын солагай билээнге өрүп кошкан алдын билектээшти кедип чораан, ооӊ деӊзизи 13,87 гр. Янтарь, оюу, ак паста, алдын чинчилери база онза чараш. Чоок херээжен дузалакчылары база дээрбек алдын сыргаларны, үнелиг даштардан чинчилерни кедип чораан. Барык 2,7 муӊ бурунгаар чурттап чораан кадын херээжен кижиниӊ алдын тудалыг ыяш дыргаа база шинчилелдер үезинде тывылган. Оон-даа өске бурунгу скиф үениӊ херээжен каасталгаларын болгаш эдилелдерин музейниӊ «алдын» залындан көрүп болур.

Монгуш Ч.А-С, төөгү болгаш этнография килдизиниң методизи НМ РТ

 

---