Тываларның шуткуп кылыр уран-чүүлү

                                                       

Тывага кээп чораан аян-чорукчулардан ХХ вектиң эгезинде Императорнуң орус географтыг ниитилелдиң кежигүннү Грумм-Гржимайло Г.Е. 1902 чылда Казахстанның Сайзан хөлден аъттаннып үнгеш, Барыын Моолдуң Алтай дагларын ажып Кобдону таварыштыр, Барыын Танды Ууланы ажып эртип, Тывага кээп шинчилел ажылдарын кылып, Хемчик хемниң бажы Шапшаал сыннарын ажып, Даг- Алтайның Кош-Агач четкен эртемден. Хемчик хемниң унунда ус-шевер тываларның хүлер – холадан куткан шыдырааларын көргеш, өңнуг демирлерден шуткуп кудар уран-чүүлүн, нарын дарганнарның ажылдарынга улуг үнелелди берип, чоннуң ус-дарганнаар ажылы бедик деңнелде ам-даа чидип эстиринге чедир элек-дир деп, туңнеп бижээн бооп турар.

Өңнуг демирлерден ус-дарганнарның кылган ажылдарында суглук дээрбээнде аът бажының дүрзүзүн дуңзаалап кылганын, чулар-чүген белдирлерин каастап кылганын онзагайлап, «Барыын Моолче база Урянхай чурттунче аян- чорук» деп номунда онзагайлап бижээн1. [Грумм-Гржимайло 1926. Том III. А.85]. Тывавыстың төөгүзүнде культурлуг өскерлиишкиннер болуп, төөгү культураның тураскаалдары болур сарыг шажын чүдүлгевистиң хүрээлери узуткаттынып, дыка хөй хол биле каасталга шеверлел уран-чүүлү уттундурган. Ооң биле чергелештир көшкүн амыдыралдан сууржуң амыдыралче кирип, чоорту өңнүг демирлерден шуткуп кудар уран-чүүлүвүс база уттундурган. Эрткен ССРЭ үезинде Бай-Тайганың ус-шеверлери Кочаа Сергей Хомушкуевич, Салчак Владимир Шөмбулович суглар Барыын-Хемчиктиң Улуг Ак, Алашка чурттап чораан улуг дарган Ооржак Шыдыраадан шаандагы ус-дарганнарның арга-дуржулгазын өөренип алганнар. Амгы үеде аныяк мөнгүн дарганнар көстүп боттарының ажылдарын Наадым делгелгелеринге көргүзүп, ылаңгыя Тыва Үндезин культура төвү, алтай-якут өңнүктеринден демир дажындан каң демирни эзилдирип өөренип алганы өөрүнчүг медээ. Тыва аъттың дериг каасталгазында чулар-чүген белдирлериниң каасталгазы база суглук дээгиниң, дээрбээниң каасталгазы амгы үеге чедир читпейин бодунуң иштики сайзыралын алганын демдеглезе чугула. Тыва Национал музейниң делгелге, шыгжамырында эрте бурунгу скифтерниң – гуннарның үезинде-ле хүлерден, ортаакы вектерде түрк-кыргыз уезиниң демир суглуктуң бодунуң сайзырап өскерилгенин база суглук дээги биле дээрбээниң каасталгазы даштыкы хевириниң ылгалын эскерип көөр бис. Улуг дарганнарның ажылдарын дүжүрүп чураан эртемден

С.И.Вайнштейн делгеренгейи биле “Чоннуң каасталга уран-чүүлү”деп номунда бижээн, оларның фото чуруктарын арттырган. База район кожуун аайы биле улуг дарганнарны бижээн, чижээлээрге Сүт-Хөл райондан ОндарЭрестиг-оол, Эрзин-Тэсден Н.Кыргыз, Чаа-Хөлден Ховалыг Барымзааны, Барыын-Хемчиктен Күжүгет Чөлбеякты демдеглеп бижээн. Ынчангаш, шуткуп кударынга кол өңнүг демирлерге чес (медь), хүлерниң (бронза) ооң холумаанда чес биле ак коргулчун (олово), холаның (латунь) холумаанда чес биле цинк база коргулчун (свинец). Бистиң өгбелеривис дарганнар өңнүг демирлерден эдилел каасталгаларны даш хепке база дойдан хеп кылгаш шуткуп кудуп ап чораан. Херээжен улустарның бааш дүгүн өрүп каастаарда мөнгүнден чавага кылырда чонар - даштан хеп кылгаш кудуп ап турган. Чактыр боо, сөөлүнде хос дүүрге бооларга коргулчун октарны ийи кезек даш хепке кудуп ап чорааннар. Чонар-даш, эзилдирген изиг коргулчун, монгүн, ак демирлерниң (аллюминий) температуразын шыдаптар чарылбас даш бооп турар. Тыва шыдырааларның дүрзүлерин хүлер, холадан чамдыкта чулар-чүген белдирлерин кудуп кылып турган. Чижээ шыдырааның аң-мең үжен ийи хевирлерин терек чөвүрээзинден чазап алгаш, кудар хевинге дой малгашты ажыглап турган. Элгээн дой малгашка дараазында чымчады соктаан даг-дүгүн, кызыл-дусту суг биле эзилдирип тургаш, чымчак өйген далган хевирлиг туткаш белеткээр. Ол өйген малгаш биле терек чөвүрээзинден шыдыраа дүрзүлерин таптап хеп кылгаш, агаар үнер үттер кылгаш, кевире кургады салыр. Отка хөрүк дузазы биле чөвүрээ хевирлерни өртендир-эзилдир хөрүктеп тургаш, кудар хепти белеткээни ол. Бирээзин хола демирден, өскезин хүлер демирлерни эзилдир хөрүктеп тургаш, малгаш хепче шуткуп кудар, ынчан бир талазындан агаар үне бээрин көрүп кудар. Элээн сооп үе эрткенде дой саваны хепти бускаш, чес-хола дүрзүлерни уштуп арыглап, нарын кескилер биле каастаар – дүктээр, шокарлаар. Колхоз үезинде безин кадарчы өглер дой малгаш суугууларны, улуг одаг салып тургаш өртедип кылып ап чорааннар, ындыг суугуу чылыын салбас, чүгле кыштага ажыглап эдилеп чораан. Бистиң ус-дарган өгбелеривистиң өңнүг демирлерни эргизип, шуткуп кудар арганы ажыглап, аът – хөлгезиниң эзеңги, суглук дээрбээн, белдирлерин уран чараш хээ-угулзаларны ажыглап каастап кылып ап чораан. Уттундуруп бар чыдар өңнүг демирлерден тыва шыдырааның дүрзүлерин кылып турар ус-шеверлеривис бары өөрүнчүг, оларга Россия Федерациязының чурукчулар эвилелиниң кежигүннери Тойбухаа Юрий Салчакович, Өлчей Айбес Сергеевич хамааржыр. Аныяк эгелеп чоруур ус-шевер оолдарга улуг өгбелеривистиң чаңчылчаан хевирлеринге чагыртып, аянын өскертпейин кылза чогуур, ынчан тыва шыдыраавыс өске кожа-хелбээ чоннарның уран-чүүлүнден ылгалып, онзагайланып келир культурлуг өнчүвүс болур.

ТР-ның Национал музейниң культура, уран-чүүл, чүдүлге болгаш чер чурт шинчилели салбырның методизи Майны Б.С. белеткээн.

 

---