Угулза, хээлер дугайында билиг

Тываларның угулза уран-чүүлү төрел-бөлүк, кожуун аайы-биле бот-боттарынга дөмей эвес турган: чижээ, барыын тываларның хээлериниң шокарлары улуг-улуг, кончуг нарын аай-дедир шыйыгларлыг. Чамдык таварылгаларда янзы-бүрү эт-херексел, эдилелдерге кылган угулза-хээлер, чүгле каасталга болбайн, харын-даа чүдүг, йөрээл-биле тудуш холбаалыг чорааны тодараттынып турар. Чамдык угулза-хээлерниң шыйыглары багай кара күштерни коргудуп, чайладыптар дузалыг-даа дээр. Тыва дылда угулзалыг идик, угулзалыг төрепчи, угулзалыг деспе дижир бис, ол ышкаш кандыг-бир чараш шыйыгны азы бойдустуң чурумалын “угулза дег” деп дөмейлеп деңнээр: Удазынның ужуу-ла дег, Узун баткан Хандагайты. Уран кыстар даараан ышкаш, Угулза дег Хандагайты. (улустуң ырызы) Улустуң бо ырызында “узун баткан”, “угулза дег” деп сөстерни алыр болза, угулзаны шөйлүп чоруткан шыйыг ышкаш кылдыр көргүскен. Ынчангаш угулза дээрге шала узады шыйдынган, бот-бодун катаптаан бөдүүн-даа, нарын-даа чуруктуг, шөйүлчек, мугур, суккулашкан онзагай уткалыг, шыйыгларын сиилбип каан болур деп тодарадып болур. Хээ дээрге угулзалап каастаан чүүлдерниң ниити ады болгаш хөй янзы дүрзү каасталгалардан тургустунган улуг, биче чараш хевири. Хээ бүрүзү тускай уткалыг, кижиниң сагыш-сеткилин шонуп чоруур. Ол тускай төөгүлүг, бир тускай төрел-бөлүктүң төөгүзү-биле холбаалыг, чер-девискээрин, чуртунуң агаар-бойдузун илереткен болур. Хээ тускай ажыглаар чаңчыл-ёзулалдыг, ону кайы-хамаанчок эдилевес. Хээлер, угулзалар дузазы-биле тыва кижи бодунда бар аажы-чаңның эң-не арыг-чаражын, сагыш-човаачалын көргүзүп, сеткилдиң энерелдиг чылыын камнап чоруур. Алган дөзү: Тыва чоннуң угулзалары, хээлери. Адыг-Тюлюш Л.С. 2017 ч.

---