Буянныг тоолчу-ие Бичен Салчак

Чоннун аас чогаалынын хайыралыг эдилекчилери, ажы-толун чечен состун  кужу-биле кижизидип чораан иелер, салым - чаяанныг херээжен тоолчулар шаанда Тывага хой турган. Оларнын аразында Салчак Наадын-хоо уруу Биченнин ады онзагай черни ээлеп турар. Чуге дээрге бо тоолчу оскелерден ылгалып турар быжыг тура – соруктуг, улегерлиг чогаадыкчы салым – чолдуг.

Тоолчу Бичен Салчакты 1956 чылда Д.С. Куулар бир-ле дугаар илереткен. Д. Куулар биле А. Калзаңның тургусканы, 1960 чылда чырык көрген «Тыва тоолдар» чыындызынга Салчак Биченниң ытканы «Хан-Хүлүк», «Кускун чугаазы дыңнаар Өскүс-оол», «Бора-Бочурга» деп тоолдары парлаттынган. 1962 чылдың октябрь 24-тен 27-ге чедир Кызылга болуп эрткен Республиканын тоолчуларының ийиги конференциязы (соонда бо шуулганны «Республиканын тоолчуларының болгаш ыраажыларнын чыыжы азы следу» деп адаар апарган) болган. Ол шуулганны ТДЛТЭШИ-ниң литература болгаш фольклор сектору белеткээн.

«Ук конференцияга чалаттырганнарның аразында Тывада сураглыг тоолчулар: Карый-оол (Эрзин), Каажык (Тес-Хем), Шокшуй (Мөңгүн-Тайга), Токтак-оол (Барыын-Хемчик), Өдербей (Чөөн-Хемчик), Көгел (Улуг-Хем), Аспандай (Өвүр) болгаш өскелер-даа бар. Бистиң кайгамчык мерген аваларывыс Батмаа Сержиңмаа, Бай-Тайганың тоолдарының кадагалакчызы Салчак Бичен, Чөөн-Хемчиктиң Канчыыр-Кадай, Каа-Хемниң Салчак Багбал база келдилер» деп, Салчак Биченниң үежилери эр-даа, херээжен-даа сураглыг тоолчуларны Доржу Сенгилович «Тываның аныяктары» солунга демдеглеп бижээн.

Бичен Салчак 1901 чылда Бай-Тайганын Шуйга ядыы ог-булеге торуттунген. Авазынын адын Кызыкы Салчак, адазынын - Наадын -Хоо Салчак дээр. Бичен беш дунмаларлыг чораан. Элээди назынында иезинден чарылган. Авазы чок апаарга, кезек када тенек аарып, ийлей бээр часкан. Он чеди харлыында быжар – думаага таварышкаш, ийи караа козулбестей берген. Согур, ядыы карачалдын турегделин эриин ажыр эдилеп чорза-даа, тура-соруу сынмаан. Оскус дунмаларын остуруп, бир оол, бир кыс ийи уруун остуруп доруктуруп каан. Ол чеден хар чоокшулап чорааш мочээн.

Ол 19-20 харлыындан эгелеп адазындан тоолдап ооренген. Тоолдап орда, хоглуг, чечен, тывынгыр деп чувези аажок. Узун тоолду иштинде ыдып боданып орар. Бичии уругларга чажам дивес тоолдап бээр. Оон ангыда ол ыраажы, шевер кижи чораан. Бо хире буянныг иенин, чечен, мерген салым – чаяанныг тоолчунун, быжыг соруктуг херээжен огбевистин биске арттырып каан тоолдарынын чыындызын тускай ном кылдыр ундурер уе келген.

Оон репертуарында 36 тоол кирип турар. Оларнын аразында «Хан - Шилги аъттыг Хан-Хулук моге», «Хан - Шилги аъттыг он беш харлыг Хан-Тогулдур», «Када берген, сына берген», «Калчан - Кара аъттыг он беш харлыг Хайты-Кара», «Дээк - Моге», «Демир - Моге», «Эртине - Мерген» деп маадырлыг тоолдар, «Караты хааннын кадарчызы Оскус-оол», «Бай - Кодан ирей - кадай», «Улуг ала шарылыг Бакай ирей», «Бора Шиижек», «Согур оле хуналыг Согуртан кадай» деп анаа тоолдар болгаш оске-даа. Оларнын чамдыызы чыындыларга парлаттынган, чамдыызы кадагалалда

 

---