Чүлдүм Чап Монгушевич

Чап Монгушевич Чүлдүм (1939 – 1999)  – башкы, чогаалчы, аас чогаалының чыыкчызы, критик,улусчу ёзу-чаңчылдарның  суртаалчызы, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Ол 1939 чылдың октябрь 22-де Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Хорум-Даг сумузунда Кош-Терек деп черге төрүттүнген. Чап Чүлдүм 7 чыл ишти Хорум-Даг ортумак школазынга өөренип турган. Ол 1957 чылда  Чадаананың ортумак школазын чедиишкинниг дооскаш, Кызылдың күрүнениң педагогика институдунче дужаап кирип алган.

Чап Монгушевич 1964 чылда башкы мергежилин өөренип алгаш, ажылчын базымнарын Чыргакы школазынга башкылап эгелээн. Ажылынга дендии сонуургалдыг, билиг-мергежили шыырак, тергиин эки, чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап чораан. Кижизиг, турум мөзүлүг, бедик культурлуг башкының ажылдаан черлери-ле хөй: Чөөн-Хемчиктиң Чыраа-Бажы, Чыргакы, Шеми болгаш Өвүрнүң Торгалыг, Хандагайты ортумак школаларынга тыва дыл болгаш төөгү башкылап, ол-ла школага директорлап, Өвүр кожууннуң өөредилге килдизинге эргелекчилеп, Тываның область комитединиң партиязынга инструкторлап, Кызылдың 9 дугаар школазынга улусчу педагогика башкылап, башкыларның билиг бедидер институдунуң улусчу чаңчылдар педагогиказының кафедразынга эргелекчилеп чораан.

Ол ажылдап чораан үелеринде хөй-ле кижилер-биле ужуражып, арга-дуржулгазын солчуп, чугаалажып, аныяк-өскенге  эвээш эвес арга-сүмезин берип, деткимчени көргүзүп келген. Чечен-мерген, уран-дарган өгбелерниң төөгүлүг болгаш тоолчургу солун чугаа-домаан дыңнап ап, чыып, биживишаан, демдеглеп алган чүүлдерин чырыкче үндүрүп, чонга өнчү кылдыр арттырып каан.

Чогаал ажылы

Чүлдүм Чап чогаал ажылынче бодунуң кокпа оруун 1961 чылдан бээр изеп эгелээн. Ооң сонуургалдары, бижип чораан ажылдары хөй талалыг: чогаал сайгарылгазы, калбак чогаал, шүлүк, аас чогаал, этнография, улусчу чаңчылдар, этнопедагогика, журналистика. Ол бачым, чай чок  ажылдап чорза-даа, хөй номчуттунар болгаш чогаал сайгарарынга хандыкшылын көргүскен. Ылаңгыя академик Аранчынның «Алдан-Маадырлар» деп номунга бижээн чүүлү хөй-ниитиниң сонуургалын чедип алган. Ол эртемденниң номунга чүгле үнелел берген эвес, харын-даа чугула немелделерни киирген. Чүлдүм Чап «Хайыраан ботту» база сайгарып, оон ынай аныяк тыва авторларның номнарынга үнелелди берип, литературлуг сайгарылгаларны чогаалчылар А. Даржайга, М. Кенин-Лопсанга, Н. Кууларга, А. Арапчорга, С. Сарыг-оолга, С. Пюрбюге, Ю. Аранчынга, Ю. Кюнзегешке берип, тыва чогаалда шыырак критик деп санадып чораан.

Чап Монгушевичиниң шүлүктери болгаш чечен чугаалары «Шын», «Тываның аныяктары», «Тыва Республика», «Деткимче, «Эне сөзү», «Хем-Белдири» солуннарынга, «Улуг-Хем», «Башкы», «Кадын» сеткүүлдеринге доктаамал парлаттынып, номчукчуларның сонуургалын оттуруп, кичээнгейин хаара тудуп чораан. Ооң «Кырган-авам аптаразы» (1989), «Тевек» (1996), «Шагаам – сүзүглелим» (1999), «Эзеңгилер кыңгыраажы» (1999) деп номнары авторну ада-өгбениң чаагай чанчылдарының көскү суртаалчызы деп бадыткап, тыва чечен чогаалды байлакшыдып, чогаал  үнелекчилеринге улуг белек болган.

1970 чылдар эгезинде Өвүр кожуунга тургустунган «Улаатай» деп чечен чогаал болгаш уран чүүл каттыжыышкынын, тус черниң уран чүүлге сонуургалдыг улус-чоннуң хей-аъдын көдүрер, чаяанын деткиир төвүн талантылыг онзагай шүлүкчү, критик  Чүлдүм Чап удуртуп чораан. Ол сургуул  чылдарында аас чогаалын бижиир экспедицияларга киржип чораан болгаш «Улаатай» чечен чогаал бөлгүмүн  күзелдии-биле удуртуп, демир-үжүүнүң чидиин көргүзүп, критикага сундулуун бадыткаан.  Хоочун чогаалчыларның улуг хемчээлдиг чогаалдарын шүүп-шүүреп, оларның сөс - домааның уран-чеченин-даа, чедер-четпезин-даа эскерип көрүп, демдеглеп чораан. Ол 1984 чылда «Номчукчунуң эскериглери» деп номну бижээш, чогаал сайгарылгазынга база бир балалбас исти арттырган.

Чап Чүлдүмнүң база бир көскү ажылы – Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оолдуң музейи. Ч. Чүлдүм 1978 чылда, чогаалчы 70 харлап турда, ооң төрээн чери Торгалыгга музейни эмгелеп, тургускан.

Кады чурттаан эжиниң идегели, ийи кыстың, бир оолдуң ачазы, улусчу чанчылдарның суртаалчызы, нептередикчизи, чыыкчызы Чап Чүлдүм 1999 чылда  мөчээн.

Чогаадыкчы башкының бижээш, арттырып каан ажылдары номчукчуларның, өөредилге черлериниң сургуулдарының, башкыларның болгаш эртем ажылдакчыларының холдан салбас сүмелекчилери бооп, тыва чогаал болгаш этнографияның  хөгжүлдезинге    дыка улуг үлүг-хууну киирип чоруур.

Чап Монгушевичиниң уруу, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Вилена Ооржактың сактыышкынындан: «Ачамның хөй чүве билири – ёзулуг «кылаштап чоруур дириг энциклопедия». Кезээде номчуттунарындан төнчү чок билиглиг чорааны биске улуг үлегер-чижек…. Ооң бир онзагай талазы – кажан-даа кижи бактавас, ыяап-ла бир эки талазын көрүп, чугаалаар…. Аар аараан чылында, «Кончуун көрүңерем, бүдүн делегейни угаан-медерел эвес, а акша- төгерик чагырар апарган. Канчаар улус боор силер, уруум, оода чаңгыс оглумну чүге «ушта шавар, хөме таварар кылдыр» өөретпээн кижи боор мен – деп аймаарап олурганы сагыжымда артып калган….. Ачам чок болурга, улуг эртемден Монгуш Кенин-Лопсан: «Ачаңар кончуг буянныг кижи, ёзулуг бургандан башкы чүве» – дээнинге өөрүп, үнелеп, сөгүрүп чоруур-дур бис».