Чүдүк Борис Бааданович

Чүдүк Борис Бааданович – чогаалчы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Улус өөредилгезиниң тергиини.

Ол, 1925 чылдың январь 7-де,  Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузунга малчын өг-бүлеге төрүттүнген. Б. Б. Чүдүк Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык эге школазын дооскаш, Кызылдың 2 дугаар ортумак школазынга өөренип кирген. 1947 чылда ол школаның эң баштайгы доозукчулары-биле кады бышкан билигниң аттестадын алган. Ол-ла чылын Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы школазынга башкылаары-биле томуйлаткан, удатпаанда ол школаны директорлай берген.

Борис Бааданович башкы ажылынга дуржулгазы бедип, хөй-ниитиниң янзы-бүрү хемчеглеринге идепкейлиг киржип чораан. Ол 1952 чылда ажыттынган башкы институдунче кирип алган. 1954 чылда тыва дыл болгаш чогаал башкылаар дипломнуг  Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазынга ажылдай берген.

Школачы чылдарында-ла, өөреникчилер комитединиң даргазы, комсомол комитединиң секретары чораан болгаш Тээли школазынга база суурнуң чонунга кандыг-даа ажылга организакчы, билдилиг мөзүзүн көргүзе берген. Ону удатпайн школа директорунга, 1958 чылда ажылчы чоннар депутаттарының Бай-Тайга район Совединиң күүсекчи комитединиң даргазының оралакчызынга депшиткен.

Тээли школазынга директорлап чораанын, ооң өөреникчилери ам-даа утпайн сактып чоруурлар. «Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, калбаксымаар арынныг, кылын эриннеринде хүлүмзүрүг чайнап чоруур, кончуг топтуг-томаанныг, дошпулуурга, гармошкага ойнаар, ырлаар, танцылаар. Бистерге эп-найыралдыг, бот-боттарынга дузалажыр, чангыс өг-бүлениң төлдери дег эдержип, чурттаар, ыяап-ла тускай эртем-мергежилдиг, кандыг-даа күш-ажылды далдавас, чедер дээн сорулгазын кызып чорааш, чедип алыр, шудургу, соруктуг болурун катап-катап чагып чораан башкывыс» – деп, Борис Баадановичиниң өөреникчизи, ТР-ниң алдарлыг башкызы, РФ-ның өөредилгезиниң тергиини Ким-оол Сарыг-Доңгак бижээн.

Б. Б. Чүдүк 1961-1963 чылдарда ол-ла районнуң күүседикчи комитединге даргалап турган. Район дүже бээрге, «Тээли» совхозунуң директорунга томуйлаткан. 1965-1980 чылдарда Бай-Та           йга, Чөөн-Хемчик районнарының  күүседикчи комитеттеринге  даргалап турган. Ооң соонда Тыва АССР-ниң  профэвилелдер чөвүлелиниң курорттар эргелелинге, Россияның төөгү болгаш культураның тураскаалдарын камгалаар ниитилелдиң тыва салбырының харыысалгалыг секретарынга ажылдаан. Хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, Тываның дыл, чогаал болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң словарьлар секторунга  ажылдап чораан.

Борис Бааданович эргижирээн сөстерниң утказын, тыва аъш-чемге, идик-хепке дээн ышкаш оон-даа өске айтырыгларга хамаарыштыр билдинмес чүүлдерни аныяк эртем ажылдакчыларынга тайылбырлап, ажыктыг арга-сүмезин берип, улустуң аас чогаалын чыып бижиир ажылга, орус-тыва болгаш тыва-орус словарьлар чогаадып тургузарынга улуг үлүүн киирген. Ол «Кыска орус-тыва словарьның (Кызыл, 1994)», «Тыва дылдың тайылбырлыг словарьының (Новосибирск, 2003)» тургузукчуларының бирээзи.

Б. Б. Чүдүк Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бирги биле дөрткү чыыштарының депутады, Дээди Советтиң Президиум кежигүнү чораан.        

Чогаал ажылы

Б. Б. Чүдүк чогаал ажылын 1947 чылда эгелээн. Ооң баштайгы «Чагытай» деп шүлүү школачыларның «Улуг-Хемниң чалгыглары» сеткүүлүнге көстүп келген. Дараазында «Чиргилчин» (1981),  «Үениң маңы» (1985),  «Овуузуннуг Оюн-Билик»  (1992),  «Мөге-Демиртен» (1996), «Эмнээр, домнаар аржааннарлыг, эртинелиг, эргим Тывам» (2007) деп номнар; «Шуптувус күзээр бис», «Дуңмазының аалынга», «Тенек-Кара», «Шивилигниң хайыразы», «Шынап чараш Шындазын» деп бөлүк очерктер үндүргеш, номчукчуларның сонуургалын оттурган. Ооң чогаалдарында төрээн чурттуң каас-чараш, бай-байлак бойдузу, тыва чоннуң ужурлары болгаш сагылгалары кол теманы эжелеп турар. Авторнуң шүлүктеринге композиторлар эвээш эвес ырыларны бижигилээн.

Ол Л. В. Воронкованың «Хар чаап тур» деп номун тыва дылче очулдургаш, номчукчуларны ооң чогаалдары-биле төрээн дылында таныштырган. Ооң тыва чечен чогаалга болгаш эртемге киирген үлүг-хуузу келир салгалдарывыска дыка улуг ужур-дузалыг.

            Шаңналдары:

Удуртукчу ажылдарга билдилиин көргүзүп, үре-түңнелдиг, бедик деңнелге ажылдап чорааны дээш, ооң ажыл-ишчи ачы-хавыяазын көргеш, дараазында шаңналдарны тывыскан:

• «Күш-ажылдың Кызыл Тук» ордени;
• «Шылгараңгай күш-ажыл дээш. В. И. Ленинниң төрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюн таварыштыр» медалы;
• «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 50 чылы» медальы;
• «Моол Арат Республиканың 50 чыл ою» медалы;
• Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижии;
• «РСФСР-ниң улус чырыдыышкынының тергиини» деп хөрек демдээ.

Могаг-шылаг чок чымышка дадыккан хоочун ишчи 2001 чылдың январь 10-да мөчээн.