Чиңмит Өөлет Эртинеевич

Чиңмит Өөлет Эртинеевич

Писатель

Чиңмит Өөлет Эртинеевич (1942 – 2011) – шүлүкчү, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

Ол, 1942 чылдың май 1-де, Тес-Хем кожууннуң Орукку-Шынаага төрүттүнген. Ооң ачазы тоолдарны болгаш тоолчургу чугааларны база үежилериниң амыдырал-намдарын бир янзы ыдып, тоожуп, аныяктарга суртаалдап чораан өгбе. Өөлет улустуң аас чогаалын чажындан тура дыңнап өскен болгаш,  ону ол эки билир.

 Өөлет Чиңмит Самагалдай ортумак школазын чедиишкинниг дооскаш, 1961 чылдан эгелеп ыдыктыг шериг хүлээлгезин эрттирген. Ооң күш-ажылчы базымнары Берт-Дагның күүседикчи комитединиң секретарындан эгелээн. Оон суурнуң кино четкизинге кол механиктеп, О-Шынаа, Самагалдай көдээ Советтериниң күүседикчи комитединиң секретарынга, оон даргазынга, тудугжу колоннага, интернат эргелекчизинге ажылдап чораан. Дараазында чылдарда Тес-Хем кожууннуң Совединиң өртке удур ниитилелинге даргалап, «Таңды-Уула» солунунга үр чылдар ишти корреспондентилеп турган.

 Ө.Э. Чиңмит каяа-даа, кандыг-даа ажылга бедик деңнелге үре-түңнелдиг ажылдап чорааш, чогаадыкчы соруун кагбаан.

            Чогаал ажылы

Өөлет Чиңмит баштайгы шүлүүн 1968 чылда бижээн. Күскү өйде дииңнеп, аъттаныпкаш, авазының чевээниң чаны-биле эртип чыткаш, хөрек-чүрээн өйген бодалдарын бижээн. Шак ынчаар «Өшпес чырыыр» деп баштайгы шүлүү төрүттүнген. Шүлүк кандыг-даа өскерилге чокка «Тываның аныяктары» солунунга үнген. Оон бээр-ле солун, сеткүүл арыннарынга ооң шүлүктери удаа-дараа парлаттынып турар апарган.

 Ол – уян хөөннүг, арыг лирик шүлүкчү. Ооң шүлүктеринде артык бодал чок, сөстери бөдүүн, бодалдары чарт бижиттинген. Олар хөй янзы темалыг. Ылаңгыя ава дугайында шүлүктер онзагайы-биле ылгалып турар. «Өшпес чырыыр», «Ынак авам», «Авамныы дег өпей ыр бооп...» деп шүлүктеринде ынак авазының дугайында эң-не эргим сактыышкын, аашкылыг чоктаашкын дыңналып кээр. Автор шүлүктеринде  кижиге эң-не эргим, солуттунмас буянныг кижи ава деп бадыткап турар.

 Шүлүкчүнүң долузу-биле ажыттынган темаларының бирээзи төрээн чер-чурт дугайында. Чер-чурттунуң каас-чаражын магадаан, аңаа чоргаарланганын, төрээн черинге эргеленгенин «Өңгеш-Хемим», «Чалгыва даан, Кара-Хөлүм»,  «Калдак-Хамар»«Шара-Нуурум» деп шүлүктеринде көскүзү-биле бижээн.  Автор черле көдээ черге өскен кижи болгаш шүлүктериниң кол овур-хевирлери көдээ черниң ажыл-агыйы, амыдыралы, кижилери бооп турар.

 Кадарчы кижиниң чымыштыг ижин, дошкун бойдустуң чурумалын «Чаңгыс хүннүң чымыжы» деп шүлүкте көргүскен. Кадарчы бир кодан малын долу чаъстың соонда үерлээн хемни кежир шөйген бичии көвүрүглеп, чаңгыстап кежирип, камгалап алганын бижээн.

 Ө. Чиңмит улустуң аас чогаалынга кижизиттинген болгаш  улусчу аян-биле элээн каш шүлүктерни база бижигилээн: «Намзырай», «Канчалзымза чогуур ирги?», «Хойжу кызы», «Күдер мөге», «Угаангыр ирей», «Эртемниг үш оол».

Аңгы-аңгы композиторлар: Р. Кенденбиль, Д. Хүреш-оол, Д. Шактар, Б. Чамбыт, С. Сорук, К. Баазаң-оол салым-чаяанныг авторнуң шүлүктеринге 30 ажыг лириктиг ырыларны бижигилээн.

70-80 чылдарда аныяктар аразынга эң-не нептереңгей ынак ырыларының бирээзи «Чүшкүрбейн баарың ол бе?». Ук ыры ол үеде диңмиттиг ырыларның бирээзи турган.

Ө. Э. Чиңмит публицистиг чүүлдерни база бижип чораан. Үе-дүптен бээр тыва кижиниң омаа аът болганда, кандыг-даа байырлалдар аът чарыжы чокка эртпес. Кезек үеде аът чарыштырарын соксадып, эрттирбейн баарга, Өөлет Эртинеевич аңаа хамаарылгазын илередип, «Чүгүрүктер чүге читкен?» деп теманы солун арнынга көдүрген. Хөй чон ону деткип, ол темага бодалдарын илередип, аът чарыштырар чараш байырлалды катап негеп турганын солун арыннарындан хөй чон сактыр боор.

 Ө. Чиңмит Самагалдай суурнуң хүндүлүг хамаатызы, үш номнуң автору. «Чаглак-Терек», «Калдак-Хамар» деп шүлүктер чыындылары 1979, 1989 чылдарда, а «Балалбас ис» деп проза чогаалдарының чыындызы 1994 чылда чырыкче парлаттынып үнген.

Тыва чечен чогаалга бодунуң үнүн кадып, туружун чонга илередип, сагыш-сеткилдерге эртинени сөңнеп, балалбас исти арттырган чогаалчывыс 2011 чылда мөчээн.

  • Автор: Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
  • Ссылка:
  • Список литературы, иное: 1. Тес-Хемниң ыраажызы : [ Ө. Чиңмит 50 харлаан] // Шын. – 1992. – Апр. 30. 2. Комбу, С. Калдак-Хамар ыраажызы: шүлүкчү Өөлет Чиңмиттиң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында / С. Комбу // Шын. – 2002. – Июнь. 1.