Ховалыг Артык Хөм-Оттуковна

Ховалыг Артык Хөм-Оттуковна – чогаалчы, шүлүкчү, очулдурукчу, журналист. Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы.

Ол 1951 чылдыӊ май 12-де Сүт-Хөл кожууннуӊ Бора-Тайга суурга хөй ажы-төлдүг малчын өг-бүлеге төрүттүнген. 1968 чылда Бора-Тайга ортумак школазын дооскаш, Кызылдыӊ педагогика институдунче өөренип кирип алган. Ол аӊаа өөренип тургаш, 1974 чылда С. Сүрүӊ-оолдуӊ удуртуп-баштап турганы «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкыныныӊ кежүгүнү апарган. Ол-ла чылын «Тываныӊ аныяктары» солунга ооӊ баштайгы шүлүктери парлаттынып, шүлүкчү боор салым-чаяаны улам тода илереттинген.

Ол 1975 чылда педагогика институдунуң филология факультедин дооскан. 1975-1976 чылдарда Чөөн-Хемчик кожууннуӊ Бажыӊ-Алаак суурунга башкылап турган. 1976-1978 чылдарда Москвада комсомолдуӊ Дээди школазыныӊ журналистика салбырынга өөренип чораан. Бо чүүл ол үениӊ аныяктарыныӊ, ылаӊгыя тыва кыстарныӊ, аразындан А. Ховалыгныӊ элээн бурунгаар көрүштүг, үзел-бодалдыг болганыныӊ херечизи. Журналисчи ажыл-чорудулгазын 1978 чылда эгелээн.

Артык Ховалыг 1990 чылдарныӊ бирги чартыынга чедир «Тываныӊ аныяктары» солуннуӊ килдис эргелекчилеп, «Шын» солунга корреспондентилеп, очулдурукчулап, килдис эргелекчилеп,  культура яамызынга специалист бооп ажылдап чораан. Оон аңгыда үр үелер иштинде ТР-ниӊ Журналистер Эвилелин баштап чораан. 1991 чылда ооӊ удуртулгазы-биле «Эне сөзү» солуну, 1995 чылда «Кадын» сеткүүлү үнүп эгелээн. Ол «Эне сөзү» солуннуӊ кол редактору турган.  «Эне сөзү» солуну Чөөн Сибирьниң республикалар солуннарының аразынга мөөрейлерниң каш дакпыр тиилекчизи, «Евразия» фондузунуң шаңналының эдилекчизи бооп турары дээрге-ле, Артык Хөм-Оттуковнаның ажыл-чорудулгазының үре-түңнелдиин бадыткап турары ол. Бо-ла бүгү харыысаалгалыг ажылдар-биле чергелештир шүлүкчү А. Ховалыг сөстүӊ уран чүүлүн уламчылап, Тыва Республиканыӊ херээжен чогаалчылар хүрээлелин удуртуп чораан. Аңаа даргалап чораан үезинде элээн хөй кыс чогаалчыларның номнарын редакторлап, чырыкче парлап үндүргүлээн: «Мөңгүн ужук 1» деп чыынды, Д. Барыкаан «Хөглүг ырлар»,  Г. Принцева «Память любви», Э. Цаллагова «Мелодия для летящей птицы», Т. Кушкаш «Тожунуң бурунгузу», С. Байыр-оол «Өлчей ыры», С. Козлова «Прощание».

Чогаал ажылы

Артык Ховалыг – чечен чогаал каттыжыышкыны «Дамырактан» ужуп үнген чогаалчыларның баштайгыларның бирээзи. Чогаал ажылын 1974 чылда эгелээн. Баштайгы ному «Чалгын» 1978 чылда чырыкче үнген. Ол он ажыг номнарның автору: «Чалгын» (1979), «Дөрт хайыра» (1987), «Преодоление» (орус дылда, 1992), «Билзекте хээ» (1994), «Таныжын танываан» (1994), «Сеткил чечээ» (1995), «Шонуг» (1997), «Мөнгүн дамды» (1999), «Сүлдем болган Сүмбер-Уула» (2000), «Чүc рубаи» (Омар Хайямның рубаилериниң очулгазы, 2000).

А. Ховалыгның ажыл-ижи-даа, чогаалдары-даа хөй угланыышкынныг, хөй талалыг, аңгы-аңгы агымнарлыг.

Ооң чогаалдары чуртталганың аарышкылыг талаларын, кижилерниң чажыт арнын шын бижээни номчукчуларның кичээнгейин хаара тудуп, сагыш-сеткилин хөлзедип турар.

Авторнуң шоодуглуг чечен чугаалар бижииринге мергежилдии «Таныжын танываан» (1994) деп ному бадыткап турар. Дараазында «Бардам Багай-оол», «Болбаан Бора», «Ишти ирик Иргитмаа» деп чечен чугааларында кижилерниң аажы-чаңында четпестерни, адааргал, кочуургал туда берген сеткилдерни сойгалап бижээн.

Артык Хөм-Оттуковнаның талантылыын проза чогаалдары илередип турар. «Билзекте хээ» (1994),  «Таныжын танываан» (1994),  «Сүзүглелим Сүмбер-Уула» (2000) деп номнардан алгаш көөрге, прозаның тоожу, новелла, чечен чугаа, очерк хевирлери чогаалчыда долузу-биле сайзыраан.

Артык Ховалыг – арыг шүлүкчү. Ооң төрээн чер, мөзү-шынар, поэзия, ава, ынакшыл деп темаларга бижээн шүлүктери номчукчуну бодандырыптар, саймаарадыптар күчүлүг.

Чогаалчының шүлүк делегейинге хамаарыштыр республиканың солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге публицистиг ажылдары үнгүлээн.

Артык Хөм-Оттуковна чогаал бижиир ажыл-биле чергелештир очулга ажылынга база күжүн шенээн. 2000 чылда ол тыва номчукчуларга делегейниң эртине чогаалдарының бирээзи – Омар Хайямның рубаилерин сөңнээн. Номнуң ады «Чүс рубаи». Фарси дылга бижип чораан өндүр шүлүкчүнүң рубалериниң сүүзүнүн орус дыл дамчыштыр тыва дылга дамчыдып шыдапкан. Оон аңгыда С. Козлованың, А. Ахматованың, В. Тушнованың, моол чогаалчы Долгарын Няманың, азербайджан А. Мамедовтуң, украин В. Зуеноктуң чогаалдарын тыва дылче очулдуруп, очулга делегейин байыдарынга улуг үлүг-хуузун киирген.

Чогаалчының шүлүктери орус, түрк, немец, украин, алтай, якут дылдарже очулдурттунган.

Кол үндүрген номнары:

1. Чалгын: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1978. – 88 ар. Крылья: стихи.
2. Дөрт хайыра: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1978. – 80 ар. Четыре дара: стихи.
3. Сеткил чечээ: шүлүктер. – Кызыл: Тип., «Эне сөзү» 1996. – 20 ар. Цветок души: стихи.
4. Салым: тоожу – Кызыл: тип. «Эне сөзү», 2000. – 20 ар. Судьба: повесть.
5. Сүлдем болган Сүмбер-Уула: тоожу. – Кызыл: Тип. «Эне сөзү», 2000. – 30 ар. Душа моя Сумбер-Уула: повесть и другие.

Шаңналдары болгаш аттары:

Артык Хөм-Оттуковна Тываның – Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү (1991), Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү (1991), Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү (1981), Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң Федеративтиг Чөвүлелиниң кежигүнү (1998), Журналистерниң Делегей организациязының кежигүнү (1997).

Культураның болгаш тыва чогаалдың сайзыралынга дыка үлүг-хуузун кииргени  дээш,  үре-түңнелдиг  ажыл-ижи хѳй-хѳй күрүне шаңналдарынга тѳлептиг болган. Ол Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы.