Тоюң Константин Чанзанович

Тоюң Константин Чанзанович – шүлүкчү, чогаалчы, хүндүткелдиг башкы, бот-тывынгыр композитор.

Ол 1926 чылдың апрель 22-де Бай-Тайга кожууннуң Хөл сумузунуң девискээри Алдыы Чиңге-Даг деп кыштагга хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге дөрт дугаар оглу бооп төрүттүнген.

Константин он хар ажып, шору эр бооп өзүп келгеш,  өөрениксээрге-даа, ада-иези ону аалындан ырадып, школаже чорударын далашпайн турган. Ол бир күзүн Мешпең-Хөлден школаже уругларын чедирер дээн кожа аалдарның улузунга ада-иезинден чаштынып, ушкажып чорупкаш,  1940 чылда Кызыл-Мажалык школазының өөреникчизи болу берген.

1943 чылда чаа өөредилге чылы эгелеп турда, Кызыл-Мажалык школазынга уран талантылыг уруглар шилип ап, Кызылдан комиссия келген. 15 харлыг бичии Константинниң уран чүүлге хандыкшылдыын барымдаалап, Кызылдың театр студиязының драма салбырынче хүлээп алган. Аңаа өөренип турар чылдарында шүлүк бижииринге хандыкшып, тыва литератураның үндезилекчилери – С. А. Сарыг-оол, С. Б. Пюрбю, сураглыг чогаалчы О. С. Сувакпит суглар-биле таныжа берген болган болгаш, оларның-биле чоок өңнүктер бооп эдержип чораан.

Константин Чанзанович 1942-1948 чылдарда театр студиязынга өөренип, ажылдап чорааш, орус-тыва шиилерге ойнап, ырлап, танцылап, хөгжүм херекселинге ойнап, шүлүк, басня, баштак чугааларны кончуг солун күүседир турган. В. Ш. Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизинде Седиптиң овур-хевирин көрүкчүлерге кончуг солун кылдыр дамчыткан.

Ол 1948-1956 чылдарда улус өөредилгезиниң шугуму-биле Эрзин кожууннуң Цагаан-Тологой, Бай-Тайганың Бай-Тал, Кызыл-Даг, Өвүрнүң Хандагайты школаларынга башкылап чораан.

           Чогаал ажылы

К. Тоюңнуң бижээн чогаалдары-биле бистиң үениң номчукчулары чоок таныжып алыр аас-кежиктиг болганынга, О. Ө. Сувакпит кол рольду ойнаан. Ооң ачызында 1976 чылда К. Тоюңнуң «Шүлүктер болгаш шүлүглелдер»деп аттыг чыындызы парлаттынган.

1950 чылдарның эгезинде К. Тоюң В.И. Ленинниң ачы-хавыязын алдаржыткан шүлүктерни бижээн. «Ленин дугайында ыры» деп шүлүүнде Владимир Ильичиниң овур-хевирин онзагай кылдыр көргүскен. Бодунуң ак-көк Тывазының, ооң эрткен төөгүзүн, тыва, орус улустуң найыралын алдаржыткан «Төрээн Тывам» деп улуг чогаалын 1946 чылда чырыкче үндүрген. Ол-ла чылда бижээн «Тѳрээн кыштаам» деп шүлүүнүң одуруглары авторнуң төрээн черинге ханы ынаан херечилеп турар.

Ол «Орус акымга», «Хемчик», «Комсомолчу найырал» деп шүлүктерниң,  «Ынакшыл болгаш өлүм» деп шүлүглелдиң  автору.

«Пионер Аяс», «Оля биле эник», «Очур биле Чигжит» деп шүлүктери, «Күске» деп баснязы, «Самдар оол биле бөрү» деп тоолу авторнуң уругларга ынаан, оларның сонуургалдарын, иштики делегейин эки билирин бадыткап турар.

К. Тоюңнуң ада-иезинге тураскааткан шүлүктери база хөй.

Салым-чаяанныг чогаалчының  баштайгы шүлүктериниң бирээзи «Ыраажы кыс» Алексей Чыргал-оолдуң аялгазы-биле чоннуң ынак ырызы болу берген.

К. Тоюңнуң чогаалдары 1994-1995 өөредилге чылындан бээр ортумак школаның 10-гу клазының тыва чогаал программазынче кирген, ооң чогаалдарын Тываның күрүне университединиң болгаш Кызылдың башкы училищезиниң сургуулдары өөренип турар.

Ол чүгле шүлүкчү боорундан аңгыда, шии бижииринге күжүн шенеп чораан. 1948 чылда «Кажан-даа кады бис» деп дөрт көжегелиг шиини бижип дооскан. Ол шии ооң архивинде долузу-биле бар, хомуданчыг чүве, колхозчу чаа амыдырал, аныяктарның ажыл-ижи, найыралының дугайында бижээн дөрт көжегелиг база бир шиизиниң эге болгаш төнчү арыннары читкен.

К. Тоюң О. К. Саган-оолдуң «Сумудан келген оол», «Найырал» деп чечен чугааларынга, «Тываның арат чоннуң мурнундан» деп очеригинге, С. К. Токаның «Араттың сөзүнге» сайгарылгаларны кылып, бижимелдеринде үнелел бодалдарын илереткен.

Ол баян, гармонь, игил, дошпулуур, мандолина дээн хөгжүм херекселдеринге ойнап, уран чүүл коллективин удуртуп, кожуун, область чергелиг көрүлделерге хөй катап шаңналдыг черлерни ап, хаактап, конькилеп, хол бөмбүүн кедергей ойнап чораан.

Уран-талантылыг чогаалчы 1956 чылдың декабрь 29-та озал-ондакка таварышкаш, амызындан чарылган-даа бол,  ол амыдыралының сөөлгү хүннериге чедир бичии чаштарны өөредип, оларны быжыг билиг-биле чепсеглээр, чараш аажы-чаңга кижизидер дээш төлептиг үлүг-хуузун киирип, Тываның культурлуг хөгжүлдезиниң төөгүзүнде балалбас исти арттырып каан.

            К. Тоюңнуң чырык адынга тураскаадып....

• Ооң «Ыраажы кыс» деп ырызы «ХХ вектиң 20 эки ырларының» саныга кирген.
• Ооң ады «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының фольклорунуң тураскаалдары» деп хой номнуг үндүрүлгениң «Тыва улустуң тоолдары» деп томунда улустуң аас чогаалының чыыкчыларының бирээзи деп кирген.

Ооң адын мөңгежидип, Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурунуң бир кудумчузун адаан.