Тирчин Моторк Айыжыевич

Тирчин Моторк Айыжыевич –  шүлүкчү, прозачы.

Ол 1940 чылдыӊ сентябрь 1-де Тес-Хем кожууннуӊ Деспеӊ сумузунга бөдүүн арат малчын өг-бүлеге төрүттүнген.

Ол 2 ада-иелиг: тɵрээн адазы Бавыын-оол Шалык О-Шынаа чурттуг, иези Байырбан Оюн Элегес-Таңды чурттуг. Азыраан ачазы Айыжы-Ширин-оол Тирчинович Тирчин, азыраан авазы Норзаңмаа Аңчы-Соктааровна.

М.Тирчин 1948 чылда Деспең эге школазынга ɵɵренип киргеш, 1949 чылда Берт-Даг сес чыл школазынга ɵɵредилгезин уламчылаан. Школаны дооскаш, 1960 чылда Кызылда механизация училищезин чедиишкинниг доозуп алган.

Ол 1963-1968 чылдарда Берт-Даг сумузунуӊ харылзаа салбырынга начальниктеп, ажыл-ишчи базымнарын эгелээн.

М. Тирчин ажылдавышаан, Новосибирскиниӊ харылзаа болгаш Красноярскиниӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ бухгалтерия салбырын бот өөредилге-биле дооскаш, 1968-1971 чылдарда Деспеӊ салбырынга бухгалтерлеп, 1971-1975 чылга чедир хову-трактор бригадазынга бригадирлеп, 1976-1978 чылдарда Берт-Даг, Чыргаланды сумуларынга Советтер даргалап, 1978-1980 чылдарда Самагалдай суурга көдээ-ажыл-агый техниказыныӊ бүдүрүлгезинге (СХТ) экономистеп, инженерлеп, 1980-1989 чылдарда тус черниӊ азы Самагалдайныӊ радиостанциязыныӊ организатору бооп, 1989-1993 чылдарда Самагалдайга СХТ-ныӊ «Артык кезектер» шыгжамыр складыныӊ эргелекчизи кылдыр база Таӊды биле Тес-Хем кожууннарныӊ каттышкан «Таӊды-Уула» деп солунунга корреспондентилеп, пенсия үнгүжеге чедир үре-түӊнелдиг ажылдаан.

Чогаал ажылы

Моторк Тирчин чогаал ажылын 1968 чылда эгелээн. Баштайгы «Оруку-Хем» деп шүлүү «Тываның аныяктары» солунга парлаттынган.

Ооң шүлүктери, чечен чугаалары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнгүлээн. Ол 40 харлыг турда, «Чиргилчин» аттыг бɵлүк шүлүктери 1980 чылда «ϴзүмнер» деп чыындыга чырыкче үнген.

М.Тирчинниң чогаалдарының тематиказы тыва литературада ɵске-даа чогаалчылар-биле бир дɵмей делгем: ɵскен-тɵрээн чериниң, чонунуң дугайында, ава дугайында, бойдус, күш-ажыл темазы дээш оон-даа ɵске. 

Ооң чечен чугаалары амыдыралчы, номчукчунуң сеткил-сагыжынга ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар деп түңнеп болур.  

«Күдээлер» деп тускай ному 1991 чылда парлаттынган. Тоожунуң маадырлары кɵдээниң ишчилери – тыва чоннуң бɵдүүн, мерген, биче сеткилдиг, кижизиг мɵзү-шынарлыг, тɵрелзирек, ажылгыр-кежээ аажы-чаңнарның кадагалакчылары, чаагай чаңчылдарның уламчылакчылары. Ажылчын амыдырал, кижиниң ада-ызыгуурунуң дугайында бижээн чогаал. 

«Амбын-ноян» деп шүлүктээн тоожузу «Шын» солунга парлаттынган.

«Самагалдай» деп шүлүүнде XVIII-ки чүс чылдарда үндезилеттинип тургустунган Таңды-Тывазының бурунгу найысылалы, тыва черниң тɵɵгүзүнде балаттынмас исти арттырган ат-сураглыг Самагалдай суурун алдаржыдып бижээн. Бо шүлүк чоннуң ынак ырызы апарган.

Салым-чаяанныг, уран-талантылыг авторнуң чогаалдарындан үзүндүлерни 5-6 класстарның «Тыва дыл» ɵɵредилге номнарынга дидактиктиг материал деп чыындыда киирген.

Уругларга «Матпаадыр» деп аас чогаалының чыындызында А.Т.Тирчинден, К.М.Дарбаадан, Д.Т.Ажы-оолдан, Э.Ч.Шалыктан чогаалчының дыңнап бижээни дүрген-чугааларны, узун-тыныштарны киирген. Ол ышкаш ачазы-авазы-биле кады чогаатканы  үлегер домактарны ол чыындыда парлаан.

Моторк Тирчинниң чогаалдары номчукчунуң сагыш-сеткилинге ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар деп түңнеп болур бис.

Шаңналдары болгаш аттары:

Моторк Айыжыевич – ССРЭ-ниӊ Журналистер эвилелиниӊ кежигүнү (1985), Тываныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү (1992), «Самагалдай суурнуӊ хүндүлүг хамаатызы» (1993), «Тес-Хем кожууннуӊ Хүндүлүг хамаатызы» (2010).       

Ол  2012 чылдыӊ март 2-де Тес-Хем кожууннуӊ Самагалдай сумузунга мөчээн.