Арапчор Алексей Дүгерович

Арапчор Алексей Дүгерович (1924 – 2009) –  хоочун шүлүкчү, алдарлыг башкы.

1924 чылдың сентябрь 3-те Таңды кожууннуң Межегейде Эртине-Булак хүрээзиниң чанында чурттап чоруур  өг-бүлеге төрүттүнген. Ол беш харлыында өскүс калгаш, Улуг-Хемниң Хендерге чурттуг кырган-ачазының чанынга өскен.

1937 чылда Арапчаа 12 харлыг тургаш, аалдар кезип башкылап чоруур Кол Дуганчы деп ламага таваржый берген. Ламаның айтып берген үжүүн бичии Арапчаа кедергей дүрген щиңгээдип ап, бодунуң сонуургак болгаш чүткүлдүүн көргүскен. Ол-ла дораан “Аревэ шыны” деп солунга Арапчааның дугайында материал үнүп келген. Лама башкының сагыл четтирип адап берген ады-биле оолду Арапчор дээр апарган. Ооң сөөлүнде ол ады фамилия апарып, Алексей Дүгерович деп хүндүлеп адап эгелээн.

А. Д. Арапчор Бай-Хаактың эге школазынга, ооң соонда Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип чораан. 1942 чылдың күзүнүнде Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайганың эге школазынга башкылап чораан. Школага башкылавышаан, бот-өөредилге-биле Кызылдың күрүнениң башкы институдун дооскан. Алексей Дүгерович 36 чыл дургузунда үзүткел чок школаларга 1-ги класстан 10-гу класска чедир өөреникчилерни башкылап, аныяк-өскенни эртем-билигге өөредип, кижизидип чораан.

1978 чылдан эгелеп “Шын” солунга корреспондентилей берген. Аңаа ажылдап тура, республиканың бүгү кожууннарында хоочун башкыларның, культура ажылдакчыларының, малчыннарның болгаш тудугжуларның дугайында документальдыг очерктерни, орук демдеглелдерин, чурумалдарны хөйү-биле бижип, парлалга арыннарынга чырыткылаан.

1986 чылдан эгелээш 1994 чылга  чедир Тываның эртем-шинчилел институдунга аас чогаал чыыр талазы-биле үре-түңнелдиг ажылдап келген. Ол Тываның бүгү булуңнарын кезип, аңгы-аңгы черлерден эртем-шинчилел ажылынга улуг ужур-дузалыг аас чогаалының барык шупту хевирлерин – ырларын, кожамыктарын, тоолдарын, тывызыктарын, үлегер домактарын, мифтерин, тоолчургу болгаш төөгү чугааларын янзы-бүрү тоолчулардан, ыраажылардан чыып бижээш, институттуң бижимел фондузунга киирген. Ооң чыып бижээн мифтериниң чамдыызы “Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары” деп серияның 60 томунуң бирээзи “Тыва мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар” деп номда кирген.

Чогаал ажылы

А. Арапчор – Тывада сураглыг кижилерниң бирээзи чораан.  Ооң ат-алдары чүгле башкы, журналист база эртем ажылдакчызы эвес, ол байлак дуржулгалыг, өскелерге дөмейлешпес, тускай үннүг шүлүкчү.

Баштайгы шүлүү “Ынак-дыр мен” 1943 чылда “Дайынчы кыйгы” деп шүлүктер чыындызынга парлаттынган. 1964 чылда баштайгы шүлүктериниң чыындызы үнген. Авторнуң шүлүктери дыка хөй номчукчуларның деткимчезин ап, сонуургалын оттурган. Оларның аразында хөй-хөй шүлүктер сураглыг ырларның одуруглары болу бергилээн. Ооң чогаалдарынга В. Көк-оол, А. Чыргал-оол, Р. Кенденбиль болгаш өске-даа композиторлар аялгаларны чогаатканнар.

А. Арапчор – төрээн чер, бойдус, күш-ажыл, найырал, ынакшыл дугайында бижээн хемчээли кыскажак, артык сөстер чок шүлүктерниң автору. Чамдык шүлүктеринде хостуг, арат кижээ кежик-чаяалгалыг чаа үени, октябрь, В. И. Ленин, СЭКП, ССРЭ дугайында темаларны база көргүзүп чораан.

1998 чылда “Чүректе идегел” деп тоожу үнген. Ол чыындыда авторнуң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чогаалдары, тоожулары, чечен чугаалары болгаш очерктери кирген.

Бичиизинден тура улустуң аас чогаалын дыңнап өскен, ону черле сонуургаар база эки билир болгаш А. Арапчор бодунуң лириказынга аас чогаалының сюжеттерин, овур-хевирлерин, уран аргаларын нептереңгей ажыглап турар.

Кол парлаан чүүлдери:

1.  Кадарчының ыры: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1964. – 38 ар. Песня пастуха: стихи.
2. Сеткилдиң ыры: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1967. – 55 ар. Песня души: стихи.
3. Идегелдиң отчугажы: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1971. – 63 ар. Огонек надежды: стихи.
4. Эр салым: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1991. – 80 ар. Мужская доля: стихи.
5. Чалым кырлап, чаңгы дыңнап: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2004. – 88 ар. Ходить по скалам, слушая эхо: стихи.
6. Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2010. – 177 ар. Мифы и предания тувинцев.

Шаңналы

Алексей Дүгерович хѳй чылдар ишти ѳѳреникчилерге ханы билиин берип, кижизидикчи ажылдарны чорудуп, эртем-шинчилел ажылдарынга улуг үлүг-хуузун киирип чорааны дээш,  “РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы” (1962) деп атка тѳлептиг болган.

Өг-бүлези

Алексей Арапчор кады чурттаан эжиниң идегелдиг чөлеңгиижи, үш кыстарның үлегерлиг ачазы чораан. Өөнүң ишти – Зоя Петровна Болодурина – алдарлыг башкы. Уруглары – Тамара биле Татьяна, ада-иезиниң изин истеп, башкы эртем доозуп алгаш, Тываның күрүне институдунда ажылдап  чоруурлар. Хеймер уруу – Наталья – терапевт.

Алдарлыг башкы, салым-чаяанныг шүлүкчү Алексей Дүгерович 2009 чылда мөчээн.