Эргеп Монгуш Санчыт-оолович

  Эргеп Монгуш Санчыт-оолович – уруглар чогаалчызы, Тыва Республиканың алдарлыг чогаалчызы, Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.                                                                          

  Ол 1922 чылдың  ноябрь 26-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергейге төрүттүнген. Эргеп Монгуш дыка-ла угаангыр, тывынгыр, чечен-мерген кижи чораан. Бичиизинден-не кызымак, ажыл-агыйга, эртем-билигге сундулуг болгаш бижикке боду өөренип алган.

 Эргеп Санчыт-оолович Кызылга совпартшколаны дооскаш, Кызылдың башкы училищезинче дужаап кирип алган. Ол училище соонда, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң филология факультедин чедиишкинниг доозуп, бедик мергежилди чедип алган.

 Ол Аныяктар эвилелиниң үүрүнге секретарьлап, ажылчын чуртталгаже баштайгы базымнарын эгелээн. Дараазында Мал-чер ажыл-агыйының эвилелинге даргалап, Мөңгүн-Тайгага Улус өөредилгезиниң килдизин эргелекчилеп, Барлык, Дөң-Терезин, Ээрбек, Адыр-Кежиг, Черби школаларынга башкылап чораан.

Чогаал ажылы

 Монгуш Эргеп чогаал ажылын 1954 чылда бижип, эгелээн. Ынчалза-даа ооң чогаалдары 1974 чылда чырыттынган.

 Чымыштыг, чай чок ажылынга, башкылап чораанда бол, ол дөрт чогаал номнарын бижээш, чырыткан. Ол номнардан аңгыда дыка хөй очерктерни, чидиг, дээштиг кылдыр сайгарган материалдарны «Шын», «Тываның аныяктары», «Тыва Республика» база кожууннар солуннарынга парладып чораан.

  Чогаалчы «Оглаа-Доруг», «Таңды-Ууланың кижилери» дээш оон-даа өске тоожуларны, чечен чугааларны, сактыышкыннарны, болган таварылгаларны ханы уткалыг, өөредиглиг кылдыр бижээн.

  М. Эргептиң  сураглыг ному «Өдүгенде чайлагны» демдеглевестиң аргазы чок. Автор бо тоожузунда  номчукчуларны Тываның кайгамчыктыг каас-чараш бойдустуг булуңу – Өдүген-биле таныштырган.  Тожунуң чараш хүрээлеңин, кижилерниң найыралын, улусчу, чаңчылдарны, мерген дуржулганы амыдыралга буянныг кижилерниң ажыглап чоруурун бичиилерге көргүскен. Чогаалдың дыл-домаа бичии кижилерге кончуг таарышкан, ында тоол аяны, үлегер домактар, деңнелгелер, диригжидилгелер дыка хөй. Ону орус дылче үндүреринге, М. Горький аттыг чечен чогаал институдунуң улуг эртем ажылдакчызы А. В. Кудияров улуг дузаны көргүскен. Сураглыг уруглар чогаалчызы Надежда Августиновна номну  орус дылче очулдургаш, 1986 чылда чырыкче үндүргеш, номчукчуларның улуг үнелелин алган. 1989 чылда Бурятияның «Байкал» деп журналынга, улуг эртемден, Маргарита Татаринцева «Өдугенде чайлагны» мактааш, «мөзү-шынар кичээли» деп бедик деңнелге үнелээн.

  Ат- сураглыг чогаалчы Монгуш Эргеп 2002 чылдың январь 26-да мөчээн. Ол аравыста чок-даа бол, чаштарга билдингир дылы-биле бижээн чогаалдарын уруглар ам-даа улуг сонуургалдыг номчуп чоруур.                                                                          

 Уруу Чойгана Эргептиң сактыышкынындан:

  «Ачам кижиниң четпестерин арнынче дорт көрүп алгаш, чугаалаар. Бистерге база ындыг болурун чагып чорду. «Улустуң арнынче көрүп алгаш, чугаалаар чоор, уруум» дээр кижи. Бичиимде ачам мени чүктеп алгаш, ясли-садче чедирер, кылаштавас, үргүлчү шошкуп чоруур. Чажымдан-на орус, тыва тоолдар номун бо-ла садып бээр. Оларны боду номчуп бээр турду. Билдингир болзун дээш, сөс бүрүзүн ылавылап, айтып, тайылбырлаар турган. Шала улгады бергеш, тыва чогаалда өөренип турган чогаалдарывысты ачам-биле сайгарар турдум. Ынчангаш ачамның ачызында чогаалга сонуургалдыг апарган мен. «Ном номчувас кижи чогаал бижип шыдавас» - деп, ачам чугаалаар кижи».

Кол парлаан чүүлдери:

1. Оглаа-Доруг: чечен чугаалар.- Кызыл: ТывНҮЧ, 1974. – 128 ар. Резвый конь: рассказы.
2. Өдүгенде чайлаг: тоожу. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1976. – 124 ар. Лето на Одугене: повесть.
3. Ус кушкаш: тоолдар болгаш чечен чугаалар. Кызыл: ТывНҮЧ, 1979. – 64 ар. Ремез: сказки и рассказы.
4. Кескинди хлеб: тоожу, чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1983. – 216 ар. Кусок хлеба:повесть, рассказы.
5. Танды-Ууланың кижилери: очерктер, тоолчургу чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1991. – 136 ар. Люди Танды-Уула: очерки, легенды.
6. Эр кара эзирлер: тоожу, чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2000. – 39 ар. Удалые соколы: повесть, рассказы.

      На русском языке: 

      Волшебный Одуген: повесть. – М.: Дет.лит., 1985. – 63 с.