Чүлдүм Каң-оол Салчакович

  Чүлдүм Каң-оол Салчакович – шүлүкчү, очулдурукчу, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.

  Ол, Тыва Арат Республиканың Барыын-Хемчик кожууннуң Көп-Сөөк сумузунуң Улуг-Ооруг деп черге, 1938 чылдың декабрь 21-де, хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге төрүттүнген. 1948 чылда Кызыл-Даг школазынче өөренип кирген. 1958 чылда Тээли ортумак школазын дооскан. Ол өөрениринге кончуг сундулуг, идепкейжи, ыраажы, эш-өөрү-биле эп-найыралдыг, мөзү-бүдүштүг, быжыг туруштуг кижи чораан.

  1958-1959 чылдарда школазын дооскаш, шериг хүлээлгезин Москва хоорайга эрттирген. Ооң соонда Кызылдың башкы институдунуң тыва дыл, литература болгаш төөгү салбырынга өөренип киргеш, ону чедиишкинниг дооскан. Украинаның Харьков хоорайга эрге-хоойлу ажылдакчыларының билиин бедидер дээди юридиктиг курстарын, ооң соонда СЭКП обкомунуң чанынга турган Улусчу университеттиң экономика салбырын доозуп алган.

  Каң-оол Салчакович ажылчын чуртталгаже 1959 чылда шымнып кирген. Ол Шуй школазынга очулдурукчу башкы бооп, ажылдап эгелээн. 1969 чылга чедир Шуй, Кара-Хөл, Тээли, Сүт-Хөл кожууннуң Ак-Даш школаларынга башкылап, оон ВЛКСМ райкомунга ажылдап келген.

 1969-1970 чылдарда Бай-Тайга райкүүскомунуң культура килдизин эргелекчилеп, кожуунга баштайгы Улусчу театрны тургускан. Театрның ажылын сайзырадып, шапкынчыдары-биле, салым-чаяанныг улусту дилеп, өске черлерден-даа кээп ажылдаар кылдыр чалап турган. Ооң кылган ижи халас барбаан. Ол үеде Бай-Тайга кожуун уран чүүлдүң бүгү республика чергелиг көрүлделеринге чедиишкинниг киржип, шаңналдыг черлерни ээлеп келген. Кан-оол  Салчаковичиниң удуртулгазы-биле С. Токаның «Боттанган күзел» деп шиизин сценага тургускаш, Сибирь зоназының улусчу театрлар көрүлдезинге Тываны төлээлээр эргени чедип алган турган.  Оон бээр-ле Улусчу театр кожууннуң культура амыдыралының чардынмас кезээ апарган.

  1989-1991 чылдарда «Кызыл-Даг» совхозту билдилиг удуртуп, директору болуп ажылдаан. Ийи-ле чыл дургузунда сандараан ажыл-агыйлыг совхозту ол сайзырадып, өрү көдүрген. Совхозка 28 ийи аал чурттаар бажыңнарны, пекарняны, пилораманы, чунар-бажыңны, кыштагларга кажааларны туттуруп, чаартып, ажыглалга киирген, суурунуң кол кудумчуларын асфальтылаткан, оон-даа хөй, аңгы-аңгы ажылдарны боттандырган.

 1991-1994 чылдарда кожуун чагыргазының херектер эргелелин удуртуп чораан. 1994 чылда бодунуң тургусканы кожууннуң «Өргээ» музейиниң директорунга томуйлаткан. Чаа тургустунган музейниң фондузу онза байлак, ховар болгаш чараш экспонаттар хөй турган. Республика Наадымынга эң-не баштай «Өргээ» музейиниң өөн аппарып тип, чонну кайгадып, магадаткан. Наадымнарга өглер тигер чаңчыл оон эгелээн.

Чогаал ажылы

  Каң-оол Чүлдүм бүгү назынында шынчы, делгем, көрүштүг, мерген угаанныг, хөй-ниитичи, быжыг туруштуг, чогаадыкчы, чонунуң төлептиг оглу болуп чораан. Чүгле амыдыралдың  ажыл-ижинге  эвес, а чогаал ажылынга база шылгарангайын көргүзүп, ат-сураа билдингир апарган. Ол чогаал ажылын 1957 чылда эгелээн. 1983 чылда кожууннуң «Мөңгүлек» чечен чогаал каттыжыышкынын үндезилеп тургускаш, чээрби ажыг чылдар дургузунда ону удуртуп чораан. Кожуунга Тываның ат-сураглыг чогаалчылары-биле ужуражылгаларны Тээлиниң клувунга-даа, сиген шөлдеринге дүжүт ажаалдазының үезинде ажылдаан чонга-даа удаа-дараа организастап чораан. Барыын-Хемчиктиң көдээ клубтарынче үнүүшкүннерни кылып, «Мөңгүлектиң үнү» деп хана солуннарны үндүрүп, сонуургалдыг өөреникчилерни чогаал ажылынче хаара тудуп, шүлүк болгаш калбак чогаал бижииринге өөредип чораан. «Мөңгүлек» чечен чогаал каттыжыышкынының кежигүннериниң чогаалдарын чыып, «Одагда чыыш» деп номну чырыкче үндүрген.

  Чүлдүм Салчакович – «Авыралдыг Бай-Тайгам» (2001), «Чыжыр алдын ковайды» (2003), «Тос ак сөңүм» (2003) деп номнарның автору,  «Бай-Тайга - 60 чылдарның маңы», «Одагда чыыш» деп чыындыларның тургузукчузу.

  Салым-чаяанныг шүлүкчү Расул Гамзатовтуң шүлүктерин тыва дылче очулдуруп, чечен чогаал делегейин байлакшыдып, уян көрүжүн, дылының дорт, чедингирин номчукчуларга шынзыдып, оларның сагыш-сеткилин хайныктырып, сонуургалын оттурган.

 Авторнуң элээн хөй шүлүктери чоннуң ынак ырылары болуп, хуула бергилээн: «Холу чемзиг эргимимни» (аялгазы Б. Чамбыттыы), «Улуг Көп-Сөөк чуртумайны», «Шекпээр кызы», «Эх, ынаам сени», «Повар кыска», «Солдатты мана-ла сарыым», «Авай, чорба даан», «Кежээ болуп өзер мен», «Хүлүмзүрүг кый деп тур». 

Шаңналдары

  Каң-оол Салчакович «В. И. Ленинниң төрүттүнгенинден бээр 100 чыл ою» (1970), «Күш-ажылдың хоочуну» (2000), «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» (2010) деп медальдарның, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» (2001) деп бедик аттың эдилекчизи. 

  Каң-оол Чүлдүм 2014 чылдың февраль 25-те Кызыл хоорайга мөчээн. Ол беш ажы-төлдүң үлегерлиг адазы бооп, өөнүң ишти Анчымаа Саныңмаевнаның идегелдиг эжи, быжыг чөленгиижи бооп, Тываның чону болгаш чурту дээш сагыжы аарып, үре-түңнелдиг ажылдап чораан бурунгаар көрүштүг, төлептиг, хүндүткелдиг  оглу бооп чурттавышаан, чогаал болгаш уран чүүлдүң хөгжүлдезинге  улуг үлүүн киириштирип, балалбас исти арттырып каан.