Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оол Хомушкуевич

  Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оол Хомушкуевич – сураглыг композитор, уран чүүлдүң хоочуну,  Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.

  Ол 1934 чылдың июль 4-те Мѳңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыгның Чүрек-Ѳзен деп черге тѳрүттүнген. Топтуг-томааннныг бичии Базыр-оол игил, бызаанчы, хомус ойнаан, ырлап-шоорлаан, тоолдап, тывызыктаан улус кѳргенде, чанарын уттуптар, оларның чанындан ыравас чораан. Мугур-Аксы школазынга ѳѳренип тургаш, тыва национал хѳгжүм херекселдеринге ойнаары-биле ѳске эштеринден ылгалдыг турган. Клубка болгулаан концерттерге Базыр-оол бо-ла киржир апарган. Ооң шүлүк номчуурун, игил, бызаанчыга ойнаарын, танцы теп самнаарын, кѳрүкчүлер улуг сонуургалдыг кѳрүп, дыка чаптаар чораан. Кожуун тѳвүнге улуг хурал-суглаа болганда, азы байырлал хүннеринде болгулаан концерттерге Базыр-оол ыяап-ла киржир турган. Ынчан-на «бичии артист» деп атты Базыр-оолга чаңгыс чер-чурттуглары берген.

  Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оол 1953 чылда Кызыл хоорайның башкы училищезинче дужаап кирип алган. Ол училищеге ѳѳренип тургаш, композитор Сергей Кайданны кѳргеш, ол дег композитор болуксаар чораан. Хостуг шактарында ыры чогаадып-даа турган. Бир-ле дугаар Юрий Кюнзегештиң «Болчашканның бодалында»  деп шүлүүнге аялганы чогаадыптарга, башкызы Сергей Кайдан дыка мактаан. Ол ыры бүдүн Тывага алдаржый берген. Ооң соонда дарый «Тыва фестиваль ыры», «Чүнү бодааш болчааң үстүң?», «Чеди-Тей», «Тывам» дээш, оон-даа ѳске ырылар бижиттинип, аныяктарның ынак ырылары апаргылаан.

  1957 чылда Базыр-оол Хомушкуевич Кызылдың башкы училищезин чедиишкинниг дооскаш, Тээлиниң ортумак школазынга башкылап, ажылдап эгелээн. Ол уран-талантылыг, салым-чаяанныг, уран чүүлге хандыкшылдыг боорга, бир чыл болганда, кожууннуң Культура бажыңының уран чүүл удуртукчузу кылдыр томуйлаан. Ол аныяк оолдар, кыстарны удуртуп, баштап, ѳѳредип тургаш,кожуун, республика чергелиг кѳрүлделерге, фестивальдарга шаңналдыг черлерни удаа-дараа ээлеп чораан. Базыр-оол Хомушкуевич хѳй шиилерни тургускан: С. Токаның «Боттанган күзел», В. Кѳк-оолдуң «Хайыраан бот», хакас чогаалчы Кильчичаковтуң «Хайыраканныг ѳзен» дээш, оон-даа хѳй. Ол шиилерге база ырыларны бижип турган.

  Ол 1960 чылда Кызыл хоорайның уран чүүл училищезиниң теоретик-композитор салбырынга композиция клазынга ѳѳренип кирген.

  1962 чылда боду дег уран чүүлге хандыкшылдыг, ырлаар, танцылаар, хѳгжүм херекселдеринге ойнаар аныяк кыс Роза Ивановна Сарбаа-биле ѳг-бүлени туткан. Ооң түңнелинде «Роза» деп ыры база тѳрүттүнген. Ооң сѳзүн чогаалчы Владимир Серен-оол бижээн. Роза Ивановнаның назыны кыска болганы хомуданчыг.

  Базыр-оол Хомушкуевич 30 чыл ажыг культура одаанга ажылдап, бодунуң күжүн, билиин ѳргүп келген. Ооң бүгү хѳгжүм херекселдеринге ойнаарын, бот-тывынгыр артистерни ѳѳредип, кижизидип, башкылап чоруурун, удуртукчу талантызын кым-даа магадаар. Салчак Молдурганың сѳзүнге бижээни «Сени черле тыпкай мен де», «Чараш кыстар» деп ырылары тыва эр кижи бүрүзүнүң баштак ырылары апаргылаан. Ол ниитизи-биле 200 ажыг ырыларны бижээн.

  1964 чылда Тээлиниң Культура бажыңынга Улусчу театр ажыттынган. Ынчан Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оол уран-талантызын шии-биле холбап кирипкен. Ол С. Токаның «Боттанган күзел» шиизинде Хорлукпанның овур-хевирин ойнап күүсеткен. Ынчан ат-сураглыг артист Виктор Шогжапович Кѳк-оол Базыр-оол Хомушкуевичиге бедик үнелелди берген: «Мен Хорлукпанның ролюн чеже катап ойнаваан дээр, ынчалза-даа сеңээ чедир, сен дег ынчаар ойнаваан мен. Ёзулуг артист болуп бышкан-дыр сен, эр хей!».

  1991 чылдың тѳнчүзүнде Чүлдүм-Сүрүң Базыр-оол ѳскен-тѳрээн Мѳңгүн-Тайгазынче чанып келген. Ооң удуртулгазы-биле мѳңгүн-тайгажылар ыры-шии мѳѳрейлеринден чыда калбастаан. Республика чергелиг эстрада ырыларының эң баштайгы мѳѳрейинге ооң бижээн «Алаш хемниң аялгазы» деп ырызы тиилекчи болган, «Алдар сүргеш, сотка орган» деп шиизи ийиги черни ээлээн.

  Базыр-оол Хомушкуевич боду культура ажылдакчыларының аразынга «Чылдың онзагай кижизи» деп номинацияга үш удаа тиилекчи болган.

  Аажок биче сеткилдиг, экииргек, дузааргак, оюн-баштак композиторнуң шаңналдарын салаа базып санаары берге. Хүндүлел бижиктер, дипломнар, медальдар – арга-дуржулганың, салым-чаяанның тодаргай херечизи-дир. Ол бүгү назынында тыва хѳгжүм сайзыралынга улуг үлүг-хуузун кииргеш, «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты чаалап алган.

  Ол 2005 чылдың ноябрь 25-те мѳчээн.