Монгуш Анатолий Мижит-Доржуевич

Монгуш Анатолий Мижит-Доржуевич (1949-2010) – композитор, шүлүкчү, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы.

Ол 1949 чылда июль 13-те Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунуң  Хадың-Аксы деп чайлагга  хѳй ажы-тѳлдүг малчын ѳг-бүлеге хеймер оглу бооп тѳрүттүнген. Толя 7 харлыында школаже ѳѳренип киргеш, 6-гы класска-ла шүлүк чогаадыр салымын кѳргүзүп эгелээн. Ол кѳдээ амыдыралды кавайлыындан кѳрүп ѳскен, анай-хураган аразынга доруккан болгаш, бир-ле дугаар «Анайларым» деп шүлүктү чогааткаш, башкызынга кѳргүскен. Башкызы Бүрүңмаа Кочааевна Толяның шүлүүн сайгарышкаш, чедингир одуругларны бижээни дээш, эки үнелелди берип, шүлүк бижиирин ам-даа уламчылаарын сүмелээн. Башкызындан мактал алган Толя каш хонганда, «Хат» деп шүлүк база бижээн.

Ол шүлүктери шала сѳѳлзүредир «Сылдысчыгаш», «Ленинчи орук» деп солуннарга парлаттынган. Монгуш Анатолийниң уран чүүл делегейинче эжиндириишкини ынчаар эгелээн.

1966 чылда Шеми ортумак школазын дооскаш, Кызыл хоорайга баянистерниң бир чылдың курузун дооскаш, Шеми суурнуң культура бажыңынга уран чүүл удуртукчузу бооп, ажылче баштайгы базымнарын эгелээн. 1970 чылдан 1981 чылга чедир ол-ла культура бажыңының директорунга ажылдаан.

Ол хүлээнген ижинге кызымаан, чонунга хүндүткелдиин кѳргүзүп, Шеминиң культурлуг амыдыралының сайзыралынга, Культура бажыңының материал-техниктиг баазазын быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Анатолий Мижит-Доржуевич коллективи-биле үениң сайзыралындан чыда калбайн, тускай чаа хѳгжүм херекселдерин саткаш, Шеми суурга «Борбак-Арыг» аттыг ыры-хѳгжүмнүг ансамбльди үндезилеп тургускаш, ооң удуртукчузу болуп ажылдап келген.

 Анатолий  Мижит-Доржуевич ол үелеринде «Борбак-Арыг» деп ырызын бодараткан. Ол ыры бүдүн Тывага  сураглыг ыры бооп нептерээн. «ХХ вектиң 20 тергиин ырызы» деп ырылар аразынче кирген.

Талантылыг композиторнуң белеткээн концерттери республика фестивальдарынга кезээде эки черлерни ээлеп чораан. Россияның дыка хѳй янзы-бүрү хоорайларынче гастрольдап каапканнар.

Анатолий Монгуштуң  чогаадыкчы салым-чаяанын ооң шүлүктей аарак чугаалап турар янзы-бүрү чугаалары, тѳрээн суурунуң чонунуң хей-аъдын кѳдүрүп чоруур чараш ырылары херечилеп турар. Ооң «Кызыл-Мажалыым», «Ак-кѳк Сүт-Хѳл, курай-курай», «Кожаларым», «Мѳңгүн-Тайга», «Барыксанчыг Бажың-Алаак», «Хайыракан даам, ѳршээ», «Кызылым сен», «Кара-Хѳлүм» дээш, оон-даа хѳй ырылары чогаадыкчы бот-тывынгыр кѳрүлделерге бирги чергениң дипломнарын ап, эң эки шаңнал-макталдыг черлерге тѳлептиг болганнар.

1981 чылдан эгелеп, Анатолий Монгуш Бүгү-Россияның Тывада караа четпестер ниитилелиниң Культура бажыңын директорлай берген. Ол Культура бажыңының уран чүүл киржикчилери Анатолий Мижит-Доржуевичиниң удуртулгазы-биле республиканың база Россияның инвалидтер эвилелиниң уран чүүл талазы-биле кѳрүлделеринге каш-даа катап тиилекчи бооп, Тываның адын сыкпайн бо хүннерге чедир Бүгү-Россияда караа четпестер ниитилелиниң дээре дээн коллективтериниң санында кирип турар.

1885 чылда Иркутск хоорайга улустуң аас чогаалының кѳрүлдезинге 1-ги черни, 1988 чылда Волгоград хоорайга улустуң хѳгжүм херекселдеринге ойнаарынга  3-кү черни, 1993 чылда Иваново хоорайга авторлуг ырыларның кѳрүлдезинге лауреаттар болганнар. 2003, 2005, 2007 чылдарда Красноярск хоорайга болуп эрткен «Творческая ярмарка» деп шоу-кѳрүлдеге коллективтиң элээн хѳй киржикчилери кады  дипломант болган.

Шүлүктү чүректен бижиир, ырыны сагыш-сеткилдиң хѳѳнүнден ырлап, чогаадыр, салым-чаяанныг композитор – чоннуң чоргааралы. Анатолий Монгуш республиканың композиторларының аразынга эртип турар «Эң эки ыры»  дээш мѳѳрейлерге үргүлчү шаңналдыг черлерни ээлеп чораан.

Шаңналдары

1971 чылда Шеминиң Культура бажыңынга директорлап тургаш, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.

1991 чылда  хѳй чылдар ишти үре-түңнелдиг ажылы, уран чүүлдүң сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш, «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы», 2005 чылда  «Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп аттарның эдилекчизи болган.

Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Шеми суурунда Культура бажыңы Анатолий Мижит-Доржуевичиниң ады-биле адаттынган.

Анатолий Мижит-Доржуевич 2010 чылда мѳчээн.

Ооң адын мѳңгежиткен тураскаал бижиктиг самбыра композиторнуң  чурттап чорааны Кызылдың Кечил-оол кудумчузунда 5 дугаар бажыңда астынган.