Лаптаң Александр Саянович

Лаптаң Александр Саянович

Композитор 25/06/1918 — 13/10/1981

Лаптаң Александр Саянович – мергежээн хѳгжүмчү, сураглыг композитор, уран талантылыг шии артизи, очулдурукчу, шүлүкчү, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.

Ол 1918 чылдың июнь 25-те Улуг-Хем кожууннуң Чааты сумузунга тѳрүттүнген. Ооң ада-иези кайызы-даа тыва национал  хѳгжүмге: дошпулуур, бызаанчы, игил, лимби, демир-даа, кулузун-даа хомустарга ойнаарынга дендии ынак турганнар. Ада-иезиниң уран чүүлге сундулуу  Александрның талантылыг композитор болганынга  улуг салдарлыг.

Александр Лаптаң 1934 чылда Кызылдың 2 дугаар школазынга ѳѳренип тургаш, школаның уран чүүл бѳлгүмүнге киржип, тыва национал хѳгжүм херекселдеринге ойнаар салым-чаяанныг оолдарны бѳлүглеп алгаш, ёзулуг квартет тургузуп алган. Ол 1934 чылда Октябрь революциязының улуг байырлалынга ТАР-ның нам, чазааның уткулга хуралынга кѳргүзер улуг харыысалгалыг концертти бедик деңнелге удуртуп белеткээн. Школа соонда Красноярск хоорайның уран чүүл училищезин чедиишкинниг дооскан.

Александр Саянович – Тываның Виктор Кѳк-оол аттыг хѳгжүм-шии театрының эң баштайгы кол үндезилекчилериниң бирээзи. Ол 18 харлыг бичии оол тургаш-ла, тыва национал хѳгжүм херекселдериниң янзы-бүрү хевирлерин каттыштыргаш, ниити, тыва оркестрниң овур-хевирин уштап тургускан эң-не баштайгы хѳгжүм удуртукчузу. «Оркестр» овур-хевирлиг шенелде дилээшкиннерни кылып эгелээш, театрның музыка-шимелделиг каасталгазын хѳгжүдүп, сайзырадыр дээш, бүгү-ле билиин, талантызын берип чораан композитор. Ооң кылган ажыл-ижи театрның ниити ажыл-херээ-биле тудуш, ол бүгү назынында театрга ойнап, чонунга аян тудуп чораан. Ол шии чогаалдарының иштинден чеден ажыг янзы-бүрү овур-хевирлерни чонга кѳргүзүп, бараалгаткан.

Дмитрий Фурмановтуң «Үймээн» деп шиизинде комиссар Фурмановтуң ролюн, Салчак Токаның «Дѳңгүр-оол» деп шиизинде Чѳнүк ашактың, Виктор Кѳк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизинде Балдаңның, Седиптиң, Салчак Токаның «Боттанган күзел» деп шиизинде Ак-Сал ашактың, Михаил Шатровтуң «Революцияның ады-биле» деп шиизинде Коганның овур-хевирин, Николай Гогольдуң «Ревизорда» садыгжы Абдулинниң овур-хевирин  дээш оон-даа ѳске рольдарны чедиишкинниг ойнап, уран талантызын бадыткап, бодунуң бедик мергежилин херечилээн.  

Александр Лаптаңның бир онзагай база тускайлаң мѳзү-шынары кандыг-даа ажылдан оспаксыравас. Гастрольдар үезинде бир-ле артист аарып-ааржый бээр болза, ооң ролюн Александр Саянович күүседиптер турган. Ол сѳс доктаадыр талазы-биле кайгамчык салым-чаяанныг чораан. Анекдоттар чугаалай бергенде, Виктор Кѳк-оол-биле дѳмейи аажок. Баянын азы бызаанчызын ойнавышаан, кожамыктап ырлай бергенде, мырыңай кайгамчык, солун, чараш-чаптанчыг, уран-чечен апаар. Ол Тывавыстың шупту суурларынче, арбаннарынче, чайлагларынче, сиген кезип белеткээн бригадаларже чедип, аян тудуп ырлап чораан.   

Талантылыг композитор театрга 45 чыл ишти үзүк-соксаал чокка ажылдап, чонга шиилерни, концерттерни хѳйү-биле бараалгадып чорааш, тыва чогаалчыларның чүс ажыг шүлүктеринге аялгаларны бижээн. Монгуш Дугаржаптың «Хѳндергейим», Сергей Серенниң «Авай», Леонид Чадамбаның «Челер-Ой», Олег Сувакпиттиң «Чалыы назын», «Сылдыстыгда», Степан Сарыг-оолдуң «Ырлаал, чүрээм», Салим Сүрүң-оолдуң «Үделге», «Тракторист улус дугайында ыры», Юрий Кюнзегештиң «Ынакшылга йѳрээл» дээш, оон-даа хѳй. Сѳзүн-даа, аялгазын-даа автор бодунуң бижээни  «Алдын дашка», «Башкымга» деп ырылары бар.

Ол театрга ажылдап турар үезинде Фан Ши Фу деп  бурунгу кыдат чогаалчының «Тѳпкен хува» деп шиизин орус дылдан тыва дылче очулдургаш, ырларының нотазын ойнап кѳѳрге, Азия диптиң чоннарының ыры-хѳгжүмүнүң аян-колоридинге таарышпас болган. Александр Лаптаң Сергей Кайдан-биле ол шииге кончуг тааржыр кылдыр музыканы чогааткаш, ССРЭ-ниң Композиторлар эвилелинден чаа музыка дээш, беш муң акша-биле шаңнатканнар.

Биче сеткилдиг, кандыг-даа улус-биле чугаалажып билир, дески талантылыг Александр Саяновичиниң чогаадыкчы ажыл-ижи тыва театрның хѳгжүүрүнге дыка улуг рольду ойнап, уран чүүл делегейинге балалбас исти арттырган. Салым-чаяанныг артистке үре-түңнелдиг, шылгараңгай ажылы дээш, «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты 1963 чылда тывыскан.

Александр Лаптаң 1981 чылдың октябрь 13-те мѳчээн.

2003 чылда ооң чырык адынга тураскаадып, «Ырлаал, чүрээм» деп ном үнген. Ук номда РСФСР-ниң улустуң артизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, «Хүндүткелдиң демдээ»  деп кавалер ордениниң эдилекчизи Кара-кыс Мунзуктуң, РСФСР-ниң улустуң артизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, Тыва АССР-ниң Күрүне шаңналының лауреады Максим Мунзуктуң Александр Лаптаңның дугайында сактыышкыннары, база ооң дѳртен хире ырылары чырыттынган.

  • Автор: Момбулай Оралмаа, редактор Национальной библиотеки им. А. С. Пушкина РТ.
  • Ссылка:
  • Список литературы, иное: 1. Келик-Сеңги, И. Театрның композитору Лаптаң : [Тываның хѳгжүм-шии театрның 60 чылынга] // Тыва Республика. – 1996. – март 14. 2. Мунзук, М. А. Лаптаң – профессионал хѳгжүмчү, мергежилдиг шии артизи, очулдурукчу болгаш шүлүкчү / М.Мунзук. – Сѳзүглел : дорт // Ырлаал, чүрээм. – Кызыл, 2003. – С. 112-120.