Данзын Кертик-оол Максимович

Данзын Кертик-оол Максимович – сураглыг композитор,  Тыва Республиканың  композиторларының чогаадыкчы эвилелиниң  баштаар чериниң  кежигүнү, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы.

Ол 1948 чылдың август 10-да Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак сумузунуң Дүңгүрлүг деп черге хѳй ажы-тѳлдүг партия ажылдакчыларының ѳг-бүлезинге  тѳрүттүнген. Кертик-оол Чадаананың 1 дугаар  школазынга ѳѳренип киргеш, улаштыр Хайыракан суурга дооскан. Бичии Кертик-оолдуң хѳгжүм ойнаарын сонуургай бергенинге, ачазы Максим Туңович улуг салдарлыг болган. Максим Туңович шериг херээн эрттирип тургаш, Тыва Арат Республиканың музыка взводунга хѳгжүмчү бооп ажылдап чораан. Чадаанага музыка школазы ажыттына бээрге, Кертик-оол кады тѳрээн дуңмазы-биле Хайыракан суурдан Чадаанаже кылаштап барып, ѳѳренип чораан. Музыка школазынга Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Семен Лукич Бухтуевтиң кичээлдеринче барып, дѳрт чыл ѳѳренгеш, баянист-концертмейстер деп шынзылга бижикти холунга алган. Данзын Кертик-оол Хайыракан школазын дооскаш, Кызылдың уран чүүл училищезиниң баян салбырынче кирип алган. 1968 чылда ол училищезин доозары билек, Хайыракан суурга Чадаананың музыка школазының салбыры ажыттынган. Ажылчын базымнары ол салбырга эгелээн. Данзын-оол Максимович башкылааш, бир чыл болганда,  Тываның күрүне филармониязы ажыттынгаш, «Саян» ансамблиниң хѳгжүм оркестриниң ойнакчызы кылдыр хүлээп алган. Ол аңаа ажылдап турда, «Саян» ансамбли 1980 чылга чедир ССРЭ-ниң бар-чок хоорайларын, суурларын кезип, чараш, солун  концертерни чонга бараалгадып, кѳрүлделерге кѳскү черлерни ээлеп чораан. 1982 чылдан эгелеп профессионал-техниктиг ѳѳредилге черинге тургустунган ыры-хѳгжүм ансамблинге уран чүүл башкылап эгелээн.

Чогаадыкчы ажылы

Кертик-оол Максимович эң баштайгы аялгазын Кара-кыс Мунзуктуң «Сѳглеттинмээн ынакшыл» деп шүлүүнге чогааткан. Оон бээр-ле чогааткан аялгаларынын саны сезен ашкан. Ооң  А.А. Даржайның сѳзүнге бижээни «Эрткен үем», Э. Мижиттиң сѳзүнге «Чалыы назын» деп ырылары улустуң ырылары апаргылаан. «Куурарып элей берген тыва тонуң, кударанчыг ырым болуп куттулуп чор…», «Аргамчы дег шөйлү берген чылдарымны, аартыктавайн дүрүп алган чурттап чор мен…» дээн чижектиг ырыларын бүгү Тыва ырлажып чоруур. А.А. Даржайның сѳзүнге бижээни «Эрткен үем» деп ырызы чээрбиги чүс чылдың эки ырыларының санынче кирген. 1990 чылдарда аныяк ыраажы Солун-оол Монгуштуң күүселдези-биле элээн каш ырылары чон аразынче тарап үнген.  Ыраажылар – Эзир-оол, Наталья Монгуштар,  Наталья Чүлдүм Кертик-оол Максимовичиниң ырыларын ырлап, чонга нептередип чоруур.

Эрги ырылардан аңгыда, Тываның Улустуң чогаалчылары Сергей Пүрбүнүң, Александр Даржайның, Эдуард Мижиттиң, шүлүкчүлер Зоя Намзырайның, Алексей Бегзин-оолдуң сѳстеринге бижээн чаа ырыларын чоннуң ыраажылары Станислав Ириль, Луиза Мортай-оол, Титов Санчат, Борбак-оол Салчак дээш, оон-даа ѳскелер ырлап чоруур.

Салым-чаяанныг композитор аялга чогаадырындан аңгыда, ырлаар талантызы база бар. Ол аялга бижип алгаш, баштай боду ырлап, таныштырар чаңчылдыг.

Кертик-оол Данзын  бодунуң үези оолдар – Кара-Кат Ооржак, Санчыт Дагба, Мерген-оол Нурзат, Сергей Бадыраа болгаш оон-даа ѳскелер-биле катчып алгаш, Тываның Композиторлар эвилелин тургузуп алгаш, Кызылда болгаш кожууннарда чоннуң сонуургалын оттуруп, боттарының ажыл-чорудулгазынче хаара туткан.

Уран талантылыг композитор эге профессионал ѳѳредилге шугумунга ыры-танцы ансамбльдериниң удуртукчузу болуп, 20 ажыг чылдар ишти ажылдап келгеш, культурага бердинген дыка хѳй салым-чаяанныг аныяктарны янзы-бүрү ыры мѳѳрейлериниң лауреаттарынга, дипломантыларынга чедир ѳстүрген.

Оожум-топтуг, мѳзү-бүдүштүг, биче сеткилдиг, кезээде хүлүмзүрүп чоруур, кѳскүлең эвес  Кертик-оол Данзын – ыры жанрының хѳгжүлдезинге дыка улуг үлүүн киирген хѳй талалыг композитор. Хѳгжүм херекселдеринге сюиталарны, концерттерни хѳйнүң ырызынга, ансамбльдерге, танцы-сам хѳгжүм чогаалдарын бижип чоруур.